Σχετικά

Ιστορία της διαχείρισης υδάτινων πόρων στην Ελλάδα: η περίπτωση της Κρήτης

Η μακρά ιστορία της διαχείρισης υδάτινων πόρων στο νησί της Κρήτης, στην καρδιά της ανατολικής Μεσογείου, έχει να επιδείξει σημαντικά επιτεύγματα στον σχεδιασμό και την κατασκευή ποικίλων έργων (υδροληπτικών και υδρομαστευτικών, έργων μεταφοράς και διανομής νερού κ.ά.) με τα οποία οι διάφοροι πολιτισμοί που αναπτύχθηκαν στο νησί αντιμετώπισαν τις ποικίλες ανάγκες ύδρευσης σε μεταβαλλόμενες κλιματικές συνθήκες.

Η παρούσα ηλεκτρονική βάση καθιστά προσβάσιμα στην επιστημονική κοινότητα και το ευρύ κοινό δημοσιευμένα και αδημοσίευτα ιστορικά και αρχαιολογικά τεκμήρια προκειμένου με αυτό τον τρόπο να συμβάλει στη μελέτη της ιστορίας της διαχείρισης υδάτινων πόρων στην Κρήτη. Η χρησιμότητα μιας τέτοιας συμβολής δεν περιορίζεται μόνο στην εμβάθυνση της γνώσης μας για τους παρελθόντες πολιτισμούς του νησιού. Σε συνθήκες έντονων κλιματικών αλλαγών, οι οποίες αναμένεται τις επόμενες δεκαετίες να δημιουργήσουν στην περιοχή και στη νήσο σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα (ξηρασία, πλημμυρικά φαινόμενα κτλ.), η μελέτη του παρελθόντος αποκτά ιδιαίτερη επικαιρότητα και αξία, καθώς μπορεί, αφενός, να εμπλουτίσει με τα δεδομένα της ιστορικής εμπειρίας τη σύγχρονη συζήτηση για τη διαχείριση των ολοένα και πιο σπάνιων υδάτινων πόρων και, αφετέρου, να ευαισθητοποιήσει τους κατοίκους του νησιού για την ανάγκη οικονομίας και χρηστής διαχείρισής τους.

Συγκεκριμένα, στην ηλεκτρονική βάση δεδομένων έχουν συγκεντρωθεί μαρτυρίες σχετικές με

  • τα μεγάλα δημόσια έργα υδροδότησης των οικισμών Για τα υδραγωγεία, τις κρήνες και δεξαμενές που οικοδομήθηκαν συνήθως είναι δυνατός ο συσχετισμός αρχαιολογικών και ιστορικών μαρτυριών. Συνεπώς, οι πληροφορίες των υλικών καταλοίπων εμπλουτίζονται με τις αποφάσεις των αρχών για την κατασκευή, τις ανακαινίσεις και τη μέριμνα για τη συντήρηση των υποδομών, όπως και με τις περιγραφές των έργων αυτών από τους περιηγητές. Η πληρέστατη τεκμηρίωση των μνημείων αυτών επιτρέπει να κατανοήσουμε την τεχνογνωσία των κατασκευαστών τους, το ρόλο τους σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέμου. Επιτρέπει ακόμα να διαμορφώσουμε εικόνα για το δομημένο περιβάλλον των οικισμών. Ιδιαίτερα οι μεγάλες δημόσιες κρήνες, εκτός από τον πρακτικό ρόλο της υδροδότησης, αποτελούν τοπόσημα στους οικισμούς. Οι αλλαγές στην εξουσία συνοδεύονταν με αλλαγές στη μορφή τους.
  • μικρότερα έργα ιδιωτών: πηγάδια, κρήνες, δεξαμενές, λουτρά Αυτές οι εγκαταστάσεις είναι γνωστές από τις γραπτές μαρτυρίες και δύσκολα ταυτίζονται με υλικά κατάλοιπα ή είναι δυνατός ο ακριβής εντοπισμός της θέσης τους. Η μελέτη τους μας επιτρέπει να διαμορφώσουμε εικόνα για τα αστικά νοικοκυριά και τα νοικοκυριά της υπαίθρου και ενίοτε να αναγνώσουμε τρόπους συνεργασίας και συνύπαρξης για τη διαχείριση του νερού, καθώς και την προσπάθεια των αρχών να ελέγξουν και να διευθετήσουν τη διαχείριση των υδάτινων πόρων. Τέλος, η εξέταση αρχιτεκτονημάτων όπως κρήνες και λουτρά που κατασκευάζονταν από ιδιώτες, αναδεικνύει την τεράστια σημασία του νερού για την ανάπτυξη κοινωνικών δικτύων και, κυρίως, δικτύων πατρωνίας στην πρώιμη νεότερη κρητική κοινωνία. Στο πλαίσιο αυτό, υπογραμμίζεται η συμβολική χρήση του νερού, αλλά και η ταξική διάσταση που συχνά έφερε η κατοχή του στη σφαίρα των ιδιωτικών συναλλαγών.
  • νερόμυλους Οι νερόμυλοι αποτελούν σημαντικές εργαστηριακές εγκαταστάσεις της υπαίθρου. Καθώς πρόκειται για υποδομές που σχετίζονται με τα βασικά είδη διατροφής, η μέριμνα των αρχών για τη λειτουργία τους είναι έντονη. Τεκμηριώνονται τόσο από αρχαιολογικά κατάλοιπα όσο και από γραπτές μαρτυρίες, αν και συνήθως δεν είναι δυνατός ο συσχετισμός των μαρτυριών και η ταύτιση των μνημείων.
  • το φυσικό περιβάλλον Καταγράφονται περιγραφές και πληροφορίες σχετικές με τα ποτάμια, τις λίμνες και τις πηγές της Κρήτης και τις δραστηριότητες που σχετίζονται με αυτές, από το ψάρεμα μέχρι την επεξεργασία λιναριού. Οι περιγραφές των περιηγητών ίσως δεν είναι πάντα αξιόπιστες, αντίθετα με τις πιο ακριβείς εκθέσεις αξιωματούχων, με πληροφορίες για τη θέση τους, την ποιότητα του νερού και την ισχύ της ροής του. Αυτού του είδους οι πληροφορίες είναι πολύτιμες όχι μόνο για τη μελέτη των παραγωγικών δραστηριοτήτων που συντελούνταν δίπλα στο νερό, αλλά και γιατί επιτρέπουν να διαπιστώσουμε τις αλλαγές που έχουν συμβεί στο φυσικό περιβάλλον τους τελευταίους αιώνες.

Για τη συγκέντρωση των ιστορικών και αρχαιολογικών μαρτυριών αξιοποιήθηκε σχετική βιβλιογραφία και πραγματοποιήθηκε έρευνα σε αρχεία. Ενδεικτικά, αποδελτιώθηκαν:

  • περιηγητικά κείμενα της βενετικής και της οθωμανικής περιόδου,
  • νοταριακά κατάστιχα της βενετικής περιόδου,
  • οθωμανικές ιεροδικαστικές καταχωρίσεις,
  • αποφάσεις, διατάγματα και εκθέσεις βενετών αξιωματούχων,
  • διατάγματα και άλλα έγγραφα οθωμανών αξιωματούχων.

Ανάμεσα στα περιηγητικά κείμενα που αποδελτιώθηκαν ξεχωρίζει η περιγραφή της Κρήτης από τον φλωρεντινό μοναχό Κριστόφορο Μπουοντελμόντι (Cristoforo Buondelmonti, 1386 – περ. 1430), ο οποίος πραγματοποίησε πολυήμερο ταξίδι στο νησί στις αρχές του 15ου αιώνα. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις οι περιγραφές του χαρακτηρίζονται από δόσεις υπερβολής. Πολύτιμη είναι και η περιγραφή του οθωμανού περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπί (Evliya Çelebi, 1611 – περ. 1684). Ο Εβλιγιά Τσελεμπί βρέθηκε στην Κρήτη κατά τα τελευταία χρόνια του Κρητικού Πολέμου και προσπάθησε να αποτυπώσει στο έργο του το ιδιαίτερο κλίμα που επικρατούσε στη μεταβατική αυτή περίοδο για την τοπική κοινωνία. Στο πλαίσιο αυτό παραθέτει σημαντικές πληροφορίες για τη διαδικασία εξοθωμανισμού της Κρήτης, μια διαδικασία στην οποία το νερό έπαιζε σημαντικό ρόλο. Οι αναφορές του στην κατασκευή και διαχείριση αρχιτεκτονημάτων που σχετίζονται με τους υδάτινους πόρους του νησιού είναι εξαιρετικά πολύτιμες για τον σύγχρονο ερευνητή, αν και οι πληροφορίες του, και ιδίως οι αριθμοί που δίνει, δεν μπορούν να θεωρηθούν πάντα ακριβείς.

Σε αντίθεση με τους περιηγητές, οι μηχανικοί που ασχολήθηκαν με το υδάτινο περιβάλλον της Κρήτης όφειλαν να είναι ακριβείς. Ενδεικτικά, ο ιταλός χαρτογράφος και στρατιωτικός μηχανικός Φραντσέσκο Μπασιλικάτα (Francesco Basilicata) έζησε πολλά χρόνια στην Κρήτη ενταγμένος στην υπηρεσία της Ενετικής Δημοκρατίας. Πιθανότατα έφτασε στη μεγαλόνησο στα 1609 και παρέμεινε σε αυτή έως το τέλος της ζωής του, περίπου το 1638. Σε έκθεσή του το 1630, καταγράφει, μεταξύ άλλων, τους μεγάλους ποταμούς της Κρήτης, σημειώνοντας αν το νερό είναι καλό, άφθονο, αν έχει συνεχή ροή, αν αξιοποιείται σε υδρόμυλους.

Αντίστοιχα, εξαιρετικά ακριβείς στις περιγραφές τους σε σχέση με τους υδάτινους πόρους του νησιού ήταν οι κατάσκοποι οι οποίοι έρχονταν στο νησί από κράτη της δυτικής Ευρώπης. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των γάλλων αξιωματικών Philippe De Bonneval και Mathieu Dumas, οι οποίοι βρέθηκαν στην Κρήτη το 1783 κατόπιν εντολής του γάλλου βασιλιά. Οι περιγραφές που παραθέτουν στη μυστική τους έκθεση έχουν ως σκοπό την αποτίμηση όχι μόνο της οθωμανικής στρατιωτικής δύναμης, της πολιτικής, διοικητικής και κοινωνικής πραγματικότητας, αλλά και του φυσικού περιβάλλοντος του νησιού, με τρόπο που θα μπορούσε να φανεί χρήσιμος σε περίπτωση στρατιωτικής απόβασης σε αυτό.

Ως προς τις αρχαιολογικές μαρτυρίες, πέρα από την αποδελτίωση της βιβλιογραφίας, ιδιαίτερα χρήσιμος ήταν ο διαρκής κατάλογος κηρύξεων του ΥΠ.ΠΟ.A. Ειδικά για τις κρήνες της βενετικής περιόδου που έχουν γλυπτό διάκοσμο, σημαντικό ήταν το υπό έκδοση άρθρο της Πετρούλας Βαρθαλίτου με τίτλο «Περίτεχνες κρήνες με γλυπτό διάκοσμο».

Καθώς το υλικό που συγκεντρώθηκε στη βάση δεδομένων είναι αρκετά ετερόκλητο (καλύπτει από καλά τεκμηριωμένα μνημεία, όπως η κρήνη Morosini, μέχρι πηγάδια σε κατοικίες), συχνότατα δεν ήταν δυνατή η συμπλήρωση όλων των πεδίων της βάσης δεδομένων. Ενδεικτικά, σε πολλές περιπτώσεις δεν είναι δυνατός ο προσδιορισμός της θέσης που αναφέρεται σε ένα έγγραφο. Επίσης, συχνά δεν είναι δυνατή η χρονολόγηση της εγκατάστασης (δεξαμενής, πηγαδιού) που καταγράφεται. Σε αυτές τις περιπτώσεις σημειώνεται η χρονολογία της γραπτής πηγής. Στις αναφορές στο φυσικό περιβάλλον (ποτάμια, λίμνες), τα πεδία χρονολόγησης δεν συμπληρώνονται όταν μπορούμε να ταυτίσουμε τις θέσεις που σημειώνονται, όταν, για παράδειγμα, πρόκειται για μεγάλα γνωστά ποτάμια της Κρήτης. Όταν όμως πρόκειται για αναφορές σε ποτάμια και ρυάκια τα οποία δεν είναι δυνατό να ταυτίσουμε, όπως μικρά ποτάμια που ποτίζουν ή και ορίζουν κτήματα, σημειώνεται η χρονολογία του σχετικού εγγράφου, καθώς σε πάρα πολλές περιπτώσεις αυτή αποτελεί και το μοναδικό στοιχείο ταυτότητας του συγκεκριμένου υδάτινου στοιχείου.