Υδραγωγείο Morosini

Το υδραγωγείο Morosini, δηλαδή το υδραγωγείο που υδροδοτούσε τη κρήνη της κεντρικής πλατείας του Χάνδακα κατασκευάστηκε από τον Γενικό Προνοητή Francesco Morosini, το 1627-162828. Συγκεκριμένα οι εργασίες κατασκευής του ξεκίνησαν στις αρχές του Γενάρη του 1627 και το έργο εγκαινιάστηκε στις 25 Απριλίου του 1628. Οι υπεύθυνοι για την κατασκευή του μηχανικοί ήταν ο Zorzi Corner, ο Raffaele Monani και ο Francesco Basilicata. Το υδραγωγείο ένωνε τις Αρχάνες με το Ηράκλειο. Ξεκινούσε από την κυριότερη πηγή, τα Πελεκητά, τροφοδοτούνταν από την πηγή του Αγίου Ιωάννη Μυριστή, προχωρούσε στην αριστερή πλευρά του ποταμού Κατσαμπά. Από τη μονή Καρυδάκι, οπού υπάρχει πηγή νερού, ξεκινούσε υδατογέφυρα που ενωνόταν με τον κεντρικό αγωγό. Υδατογέφυρες υπήρχαν στη Σίλαμο και τη Φορτέτσα και έτσι το νερό έφθανε στην τάφρο του φρουρίου. Περνούσε τρία χαμηλά τόξα και έμπαινε από την Πύλη του Ιησού (Καινούρια Πόρτα), προχωρούσε από το εσωτερικό του τείχους προς τον προμαχώνα Βιτούρι και από εκεί στην πύλη του Αγίου Γεωργίου (Λαζαρέτο). Συνέχιζε υπογείως προς τη Μονή του Αγίου Φραγκίσκου (σήμερα Aρχαιολογικό Μουσείο). Μέσω αλλης μια τρίτοξης υδατογέφυρας (Τρεις Καμάρες) συνέχιζε  και  περνούσε και το παλιό τείχος, μέχρι τη πύλη Voltone. Από εκεί έφτανε υπογείως στην κρήνη μέσω μολύβδινου αγωγού.

Το υδραγωγείο στη θέση  Καρυδάκι, σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση. Πρόκειται για υδατογέφυρα μήκους περίπου 65 μέτρων, με ένα μεγάλο τόξο και δύο μικρότερα. Πάνω στη γέφυρα, υπάρχει ενθετη πλάκα με ιδρυτική επιγραφή: Ad Principis| et Crete Nobilitatem| Franciscus Maurocenus| Proconsul| anno Dni MDCXXVII.  Στο Ηράκλειο, στην οδό Ερυθραίας ανάμεσα στην οδό Απολλοδώρου και την Αγίου Στεφάνου-στο Ηράκλειο- σώζεται και είναι ορατό ένα μικρό τμήμα του υδαταγωγού.

 Για τη λειτουργία, την ασφάλεια και την συντήρηση του έργου θεσπίστηκαν ειδικές διατάξεις, αμέσως μετά την ολοκλήρωση του. Σε αυτές προστέθηκαν νέες διατάξεις λίγους μήνες αργότερα (Αύγουστο 1628). Συγκεκριμένα, εκλέχτηκαν τρεις άνθρωποι για την επίβλεψη και συντήρηση του υδραγωγείου, με ισόβια θητεία και εκλογή νέων μετά το θάνατο τους, με μέριμνα του Γενικού Προνοητή. Αυτοί όφειλαν να ενημερώνουν τον Γενικό Προνοητή (ή, σε περίπτωση απουσίας του, τον διοικητή και Καπιτάνο). Ακόμα εκλέχτηκαν τρεις τεχνίτες (μουράροι) τη συντήρηση του υδραγωγείου, ο καθένας από τους οποίους ήταν υπεύθυνος για ένα τμήμα του υδραγωγείου. Για την πόλη ορίστηκε υπευθυνος ο Βασίλης Παξιμάδης, ο οποίος ήδη έχει τον έλεγχο των δύο παλιών κρηνών, δηλαδή της Κρήνης του Σαν Σαλβατόρε και της Πλατιάς Στράτας. Ακόμα, ο Μάστρο-Κωνσταντής Σουρίαν, πρωτομάστορας των μουράρων και ο Μάστρο Γιάννης Κανάκης,  ο λεγόμενος Ντιεκιρίκι (Diechi richi), επιφορτίστηκαν με  την υποχρέωση να επιθεωρούν το έργο μια φορά την εβδομάδα ο καθένας. Συγκεκριμένα, ο Κανάκης θα επέβλεπε από την υδατογέφυρα στη Σίλαμο μέχρι την τάφρο της πόλης. Ο πρωτομάστορας Κωνσταντής θα έλεγχει από τα Πελεκητά που είναι η πρώτη πηγή μέχρι την υδατογέφυρα στη Σίλαμο. Οι μοναχές της μονής  στο Καρυδάκι υποχρεώθηκαν να την εγκαταλείψουν και μετάφέρθηκαν σε κατοικία που τους διέθεσε ο Μοροζίνι, έξω από την πόλη, στη γη του, στην εκκλησία αγίου Παντελεήμονα.

 Απαγορεύτηκε υπό την απειλή εξορίας, κατέργου και δήμευσης περιουσίας να αγγίξει κανείς το νερό της πηγής στα Πελεκητά, ώστε το νερό να τρέχει και να ενώνεται με την Πηγή του Αγίου Γεωργίου και του Καρυδάκι και να φτάνει στην πόλη. Απαγορεύτηκε η παραχώρηση του νερού σε ιδιώτη ή το μοίρασμα των νερών. Κατασκευάστηκε , με δημόσια δαπάνη, υπόγειος υδαταγωγός που αρχίζει από την κρήνη της πλατείας και φτάνει μέχρι το τέλος των δρόμων. Όποιος έχει δεξαμενές στους δρόμους αυτούς οφείλει να κάνει με δικτύου έξοδα μικρό υδαταγωγό για να γεμίζει τη δεξαμενή του. Στην κατασκευή του υδαταγωγού πρέπει να προληφθεί η δυνατότητα φραγής του από τον αρμόδιο υπάλληλο, μόλις γεμίσει η δεξαμενή ώστε το νερό να μπορεί να διοχετευτεί και σε άλλες δεξαμενές του ίδιου δρόμου. Για την πλήρωση των ιδιωτικών δεξαμενών θα χρησιμοποιείται το νερό που περισσεύει από την κρήνη και θα διοχετεύεται κατά διαστήματα σε άλλους δρόμους, μέχρι να γεμίσουν όλες οι δεξαμενές. Το νερό θα χύνεται στη θάλασσα μόνο όταν δεν υπάρχει πια καμιά ανάγκη. Οι ιδιώτες οφείλουν να φροντίζουν με μεγάλη επιμέλεια τις δεξαμενές τους. Το δημόσιο θα μέριμνα για τις δυο μεγάλες δεξαμενές του Ταρσανά και του Αγίου Γεωργίου.

  Ο υπεύθυνος των παλαιών κρηνών της πόλης συνεχίσε τα καθήκοντα του, δηλαδή φρόντιζε για τη διανομή του νερού του Σαν Σαλβατόρε κατά τη διάρκεια της νύκτας στις δεξαμενές των Πατέρων του Αγίου Ιωάννη και στη δεξαμενή των καλογραιών του Αγίου Ιερώνυμου. Η κατασκευή της κρήνης Μοροζίνι του έδωσε την ευχέρεια να διαθέτει περισσότερο νερό στις δεξαμενές της Αρχιεπισκοπής, του Δούκα, του Καπετάνιου και του Γενικού Προνοητή. Επιπλέον, επιβαρύνθηκε με τη φροντίδα για τη συντήρηση της νέας κρήνης (με τη βοήθεια και των δυο άλλων υπαλλήλων) και για τη διανομή του νερού στις δεξαμενές των ιδιωτών.

Καταγράφηκαν όλες οι δεξαμενές των ιδιωτών, από το Βολτόνε μέχρι τη θάλασσα, από το μηχανικό του δημοσίου Μονάνι, και μοιράστηκα στα τρία ώστε να γίνεται εύκολα η διανομή του νερού, από του τρεις υπαλλήλους.  Το νερό έπρεπε να διοχετεύεται στις δεξαμενές μόνο νύχτα ώστε να μην εμποδίζει τη ροή των κρηνών της Λότζιας, των ταρσανάδων και άλλων που τρέχουν συνεχώς.

Απαγορευόταν η δεντροφύτευση (χαρουπιών, συκιών, ελιών, μηλιών, ή άλλου δέντρου η φυτού) από τα Πελεκητά μέχρι τον Χάνδακα σε απόσταση 10 βημάτων από κάθε πλευρά του υδαταγωγού. Η παράβαση τιμωρούνταν πέρα από την καταστροφή των φυτών και με πρόστιμο 10 δουκάτων για κάθε φυτό, ποσό που μοιραζόταν σε αυτόν που έκανε την καταγγελία και στην κάλυψη των απαραίτητων εξόδων. Σε περίπτωση σπασίματος υδαταγωγό, ο κάτοχος της γης πρέπει να το αναφέρει αμέσως, αλλιώς επιβαρύνεται με πρόστιμο. Σε περίπτωση δολιοφθοράς οι ποινές θα ήταν παραδειγματικές.  Ο Γενικός Προνοητής θα έκρινε την τιμωρία και θα αποφάσιζε αν έπρεπε να χρησιμοποιήσει και την Ιερά Εξέταση.

 Η μέριμνα για την καλή λειτουργία του υδραγωγείου αποτυπώνεται και στα οθωμανικά έγγραφα. Ενδεικτικά, στις 14 Αυγούστου 1673 γίνεται αναφορά στον καθορισμό ορίων του υδαταγωγού του υδραγωγείου Κεμέρ Σουγιού που υδρεύει την πόλη του Ηρακλείου για τον καθαρισμό και τη φύλαξή του από τους κατοίκους έξι χωριών. Στο κλιμάκιο των εμπειρογνωμόνων ανήκε και ο ναζίρης υδρονομής Σουλεϊμαν Αγάς. Μεταξύ των ορίων, αναφέρεται και ένας δημόσιος δρόμος κοντά στο πηγάδι στο χωριό Μαδέ.

Το υδραγωγείο αναφέρεται συχνά ως όριο γης:

-αναφορά (στις 9 Δεκεμβρίου 1671) σε χωράφι στο χωριό Μαδέ του ναχιγιέ Τεμένους το οποίο συνορεύει με τον υδαταγωγό του Κεμέρ Σουγιού

-αναφορά (8-17 Ιουνίου 1672) σε χωράφι στο χωριό Μυριστή του ναχιγέ Τεμένους, το οποίο συνορεύει με το υδραγωγείο Κεμέρ Σουγιού, καθώς και σε δύο ερειπωμένους νερόμυλους, στην κάτω πλευρά των οποίων βρίσκεται ερειπωμένος μύλος.

-αναφορά (2 Νοεμβρίου 1673) σε χωράφι στο Μαδέ του ναχιγέ Τεμένους, το οποίο συνορεύει με το υδραγωγείο Κεμέρ Σουγιού.

Στέργιος Σπανάκης, “Έκθεση του Francesco Morosini (1629)”, Μνημεία της Κρητικής Ιστορίας, τ. 2, Ηράκλειο 1950.

Στέργιος Σπανάκης, Η ύδρευση του Ηρακλείου 828-1939, Ηράκλειο 1981.

Μαρία Βαρούχα, Φωτεινή Χαιρέτη και Μαρίνος Σαρηγιάννης, Ιεροδικείο Ηρακλείου. Πέμπτος Κώδικας, 1673/1675, Μέρος Α΄, επιμ. Ελισάβετ Ζαχαριάδου, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2008, σελ  66, αρ. 35 και σελ  139, αρ. 185.

Γκιουλσούν Αϊβαλή, Φωτεινή Χαιρέτη, Πηνελόπη Φωτεινού και Μαρίνος Σαρηγιάννης, Ιεροδικείο Ηρακλείου. Τέταρτος κώδικας, 1672/74. Μέρος Α΄, επιμ. Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2010, σελ. 98, αρ. 111.

Ελένη Καραντζίκου και Πηνελόπη Φωτεινού, Ιεροδικείο Ηρακλείου: τρίτος κώδικας (1669/73 και 1750/67), επιμ. Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2003, 304, αρ. 620 .

Νικόλαος Σ. Σταυρινίδης, Μεταφράσεις τουρκικών ιστορικών εγγράφων αφορώντων εις την ιστορίαν της Κρήτης, 5 τόμοι, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, Ηράκλειο 1975-1985, τ. Β, σελ.22, αρ. 560, σελ. 74 αρ. 63 και σελ. 155-156 αρ. 716.

Ζαχαρίας Αλετρας, "Ο Υδαταγωγός του Μοροζίνι στις Μεσαμπελιές", Cretalive 28.11.2012