Αγροτικό τοπίο

Οι υδάτινοι πόροι της κρητικής υπαίθρου αξιοποιούνταν, κατά τη βενετική και οθωμανική περίοδο, τόσο για την άρδευση των καλλιεργειών όσο και για να θέσουν σε λειτουργία νερόμυλους. Η Κρήτη του ύστερου μεσαίωνα και των νεότερων χρόνων φαίνεται πως ήταν πιο πλούσια σε υδάτινους σε σχέση με σήμερα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρχε διαρκώς ο κίνδυνος της λειψυδρίας. Για αυτό και η ύπαρξη νερού σε χωράφια και σε κήπους σημειωνόταν στα σχετικά έγγραφα, δηλαδή σε νοταριακά κείμενα ή ιεροδικαστικές καταχωρίσεις, που αφορούσαν κτηματική περιουσία. Ακόμα συχνά καταγράφονταν κανόνες και συμφωνίες για τη διαχείριση του νερού, δηλαδή για το μοίρασμα του νερού στις καλλιέργειες και τους νερόμυλους και δεν έλλειπαν οι διενέξεις για τυχόν καταχρήσεις υδάτινων πόρων.

Nερόμυλοι: τεχνολογία και λειτουργία

Οι νερόμυλοι, όπως εξάλλου και ανεμόμυλοι, οικοδομούνταν στην Κρήτη σε όλη τη βενετική και οθωμανική περίοδο. Αρκετοί από αυτούς λειτουργούσαν μέχρι σχετικά πρόσφατα, μέχρι τα μέσα ή και τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα.

Κατά κανόνα οι υδατοκίνητοι μύλοι χρησιμοποιούνταν για το άλεσμα των σιτηρών. Τα σιτηρά διατηρούνται αναλλοίωτα για μεγάλο χρονικό διάστημα, σε αντίθεση με το αλεύρι που πρέπει να καταναλωθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα μετά την παρασκευή του, για αυτό και παραδοσιακά η άλεση των σιτηρών γινόταν τμηματικά σχεδόν μια φορά το μήνα, ώστε να εξασφαλίζεται κάθε φορά το αλεύρι του μήνα. Τους καλοκαιρινούς μήνες ωστόσο η λειτουργία των μύλων ήταν δύσκολη, λόγω έλλειψης νερού. Τα έγγραφα αποκαλύπτουν και άλλες χρήσεις των νερόμυλων εκτός της άλεσης σιτηρών. Συγκεκριμένα, νερόμυλοι κατασκευάστηκαν στην περιοχή του Αποκόρωνα κατά τον 15ο αιώνα για να εξυπηρετήσουν την παραγωγή ζάχαρης (Jacoby 1994· Γάσπαρης 1994, σ. 52-53). Ενώ κατά τον 18ο αιώνα, εποχή που εξάγονταν μεγάλες ποσότητες λαδιού στη Μασσαλία και παράλληλα αναπτυσσόταν και η τοπική σαπωνοποιία, νερόμυλοι χρησιμοποιούνταν και στη σύνθλιψη της ελιάς για την παραγωγή λαδιού (για την παραγωγή λαδιού βλ. και Greene 2000, σ. 110-140). Νερόμυλοι (φάμπρικες) χρησιμοποιούνταν και στην επεξεργασία μάλλινων, όπως και στη λειτουργία πριονιών. Αυτές οι χρήσεις επιβεβαιώνονται μόνο για τις τελευταίες δεκαετίες λειτουργίας των νερόμυλων κατά τον 19ο και 20ό αιώνα (Βλ. και Rackham – Moody 1996) .

Οι νερόμυλοι της Κρήτης έχουν, κατά κανόνα, οριζόντιο υδατοτροχό ο οποίος συνδέεται με τη μυλόπετρα με κατακόρυφο άξονα (νερόμυλος «ελληνικού» ή «ανατολικού» τύπου). Οι μύλοι με οριζόντιο υδατοτροχό χρειάζονται μικρότερη ποσότητα νερού σε σύγκριση με τους μύλους με κατακόρυφο υδροτροχό («ρωμαϊκός» μύλος). Η λειτουργία του νερόμυλου με οριζόντιο υδατοτροχό είναι σχετικά απλή: το νερό πέφτοντας με ορμή κινεί τον ξύλινο υδατοτροχό (φτερωτή), ο οποίος βρίσκεται σε καμαροσκέπαστο χώρο (ζουργιό) κάτω από τον χώρο του κυρίως μύλου, όπου το νερό ρέει ελεύθερα. Με τη δύναμη του νερού ο υδατοτροχός περιστρέφεται γύρω από τον άξονα του (αδράχτι) και μέσω αυτού η κίνηση μεταδίδεται στον αλεστικό μηχανισμό, ο οποίος βρίσκεται στο χώρο του εργαστηρίου πάνω από τον υδατοτροχό. Ο αλεστικός μηχανισμός αποτελείται από δύο μυλόπετρες. Η άνω μυλόπετρα είναι αυτή που συνδέεται μέσω άξονα με τον υδατοτροχό και άρα περιστρέφεται, ενώ η κάτω μένει σταθερή (ο άξονας του υδατοτροχού απλώς τη διαπερνά). Ο προς άλεση καρπός πέφτει στις μυλόπετρες από ξύλινο δοχείο σε σχήμα τετραγωνικής κόλουρης πυραμίδας (κοφινίδα). Ο μυλωνάς με το τιμόνι καθόριζε το κενό ανάμεσα στις δύο μυλόπετρες, ώστε να παράγει χονδρό ή ψιλό αλεύρι. Μικρά φράγματα (δέματα) κατασκευάζονταν στο στενότερο σημείο του ποταμού ή του χείμαρρου που τροφοδοτούσε τον νερόμυλο, ώστε να ελέγχεται η σταθερή παροχή νερού. Το νερό κατευθυνόταν στο νερόμυλο μέσα από αυλάκια. Πολύ συνηθισμένη είναι και η κατασκευή υδατόπυργου (πηγαδιού ή καμινάδας). Μέσω του υδατόπυργου το νερό έπεφτε από μεγάλο ύψος, συνεπώς και με μεγάλη ορμή, ώστε να περιστρέψει τον υδατοτροχό. Λιθόκτιστος αγωγός (γλυκάτο) κατεύθυνε το νερό στον υδατόπυργο (Calvert – Mech 1972· Γιαπιτσόγλου 2015).

Συχνά οι νερόμυλοι δομούνταν σε ομάδες, ο ένας μετά τον άλλο, έτσι ώστε να υδροδοτούνται όλοι από την ίδια πηγή νερού και το νερό να κατευθύνεται από τον έναν μύλο στον άλλο. Με αυτόν τον τρόπο έχουν δομηθεί τέσσερις μύλοι στον οικισμό των Μύλων, κοντά στην πόλη του Ρεθύμνου· το νερό αφού έθετε σε περιστροφή τον μύλο που βρισκόταν ψηλότερα, κατευθυνόταν με τη σειρά στους άλλους μύλους (Γιαπιτσόγλου 2015, σ.72-76). Πολλοί μύλοι στο μεγαλύτερο μέρος της Κρήτης είναι «μονόφθαλμοι», έχουν δηλαδή μία είσοδο για το νερό, έναν μηχανισμό άλεσης και ένα στόμιο εξόδου του νερού. Στην δυτική κυρίως Κρήτη, υπάρχουν και μύλοι με περισσότερες εισόδους νερού, η μία δίπλα στην άλλη, και ισάριθμούς μηχανισμούς άλεσης. Οι μύλοι με πολλές εισόδους εντοπίζονται στην επαρχία Αποκόρωνα (Τζομπανάκη 2007, σ. 31, 43)

Πολλοί νερόμυλοι που κατασκευάστηκαν σε προηγούμενους αιώνες διατηρούνται μέχρι σήμερα. Ωστόσο, ενώ τα κελύφη συχνά σώζονται σε καλή κατάσταση, δεν είναι εύκολη η ασφαλής χρονολόγηση τους, αφού η συνεχής χρήση τους σήμαινε και πολλές ανακατασκευές, επιδιορθώσεις και προσθήκες. Είναι ενδεικτικό ότι σε αρκετές περιπτώσεις έχουν γίνει προσθήκες με τσιμέντο σε παλιότερα οικοδομήματα. Ο νερόμυλος στις Καλύβες Χανίων αποτελεί εύγλωττο παράδειγμα συνεχούς χρήσης και αλλεπάλληλων αλλαγών, ώστε η χρήση να ευθυγραμμίζεται με τις τεχνολογικές εξελίξεις και τις νέες ανάγκες. Πολύ σπάνια, όπως στον μύλο στον οικισμό Κανένε Ιεράπετρας, κάποια επιγραφή μας προσφέρει ασφαλή στοιχεία χρονολόγησης.

Η αδυναμία χρονολόγησης των μύλων, δεν επιτρέπει και τη διατύπωση υποθέσεων για τον αριθμό των μύλων που λειτουργούσαν την ίδια περίοδο. Οι λιγοστές συστηματικές καταγραφές που έχουν πραγματοποιηθεί, δείχνουν μεγάλο αριθμό μύλων συγκεντρωμένων στην ίδια περιοχή. Αυτή είναι η περίπτωση στους Μύλους, ερειπωμένο οικισμό κοντά στο ομώνυμο φαράγγι, λίγα χιλιόμετρα νοτίως του Ρεθύμνου, όπου καταγράφηκαν 20 νερόμυλοι (Γιαπιτσόγλου 2015). Είναι πολύ πιθανό ότι κάποιοι από αυτούς κατασκευάστηκαν κατά τη βενετική περίοδο και είναι φανερό ότι για αρκετούς αιώνες, μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα, σε αυτόν τον οικισμό γινόταν το άλεσμα των σιτηρών της γύρω περιοχής. Κανένας όμως από τους μύλους δεν μπορεί να χρονολογηθεί με ασφάλεια, συνεπώς δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πότε λειτούργησαν οι μύλοι και πόσοι μύλοι λειτουργούσαν ταυτόχρονα. Στην επαρχία του Μυλοποτάμου καταγράφηκαν 90 νερόμυλοι. Πολλοί από αυτούς βρίσκονται συγκεντρωμένοι στην ίδια περιοχή. Ενδεικτικά, επτά μύλοι καταγράφηκαν στη θέση Χαρδικιανά στην Αξό, άλλοι επτά στη θέση Δαμαβόλου, έξι κοντά στον οικισμό Χουμέρι, οκτώ στον οικισμό Καλανταρέ (Δαφέρμος 2006). Στις επαρχίες Καινούριου και Πυργιώτισσας καταγράφηκαν 76 νερόμυλοι, εννέα από αυτούς βρίσκονται στην περιοχή του Ζαρού (Νερόμυλοι Δυτικής Μεσαράς 1985, σ. 26-28· Watrous et.al. 2004, σ. 405). Στα μέσα του 19ου αιώνα υπήρχαν στην κοιλάδα της Σητείας αρκετοί νερόμυλοι σύμφωνα με τον περιηγητή Thomas Spratt (1851), πολλοί από αυτούς του μύλους, όπως ο μύλος των Κορνάρων στο Πισκοκέφαλο, ο μύλος του Φυγέτο στη Μαρωνιά και οι μύλοι στην περιοχή Ζου διατηρούνται ακόμα (Spratt 2007, Α', σ. 236).

Από τη βενετική εποχή υπάρχουν μαρτυρίες σχετικές με τη διευθέτηση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος των μύλων. Για παράδειγμα, στη συνθήκη μεταξύ Αλέξιου Καλλέργη και βενετικών Αρχών στα τέλη του 13ου αιώνα, ορίζεται ότι οι μύλοι ανήκουν κατά το ήμισυ στον κάτοχο της γης και σε αυτόν που τους έκτισε (Ξανθουδίδης 1902, σ. 326). Από τις γραπτές μαρτυρίες γίνεται σαφές ότι ορισμένοι νερόμυλοι ανήκαν στο δημόσιο, όπως οι μύλοι στον Αλμυρό ποταμό δυτικά του Χάνδακα, οι οποίοι εκμισθώνονταν σε μυλωνάδες (Πλατάκης 1965, σ. 73). Οι βενετικές αρχές ενδιαφέρονταν για τη λειτουργία όλων των νερόμυλων και όχι μόνο αυτών του δημοσίου, καθώς η κακή λειτουργία τους θα μπορούσε να οδηγήσει σε έλλειψη αλευριού, απαραίτητου στη διατροφή κατοίκων και στρατιωτών. Ενδεικτική της μέριμνας των Βενετών για τη λειτουργία των μύλων είναι η πρόταση του δούκα της Κρήτης Dolfin Venier, το 1610, για την κατασκευή ιπποκίνητων μύλων για το άλεσμα σιτηρών κατά τους μήνες Οκτώβριο και Νοέμβριο, όταν η μείωση των νερών και η άπνοια δυσχέραιναν την λειτουργία νερόμυλων και ανεμόμυλων (Σπανάκης 1950, σ. 319-352). Η μέριμνα για τους μύλους φαίνεται εκτός των άλλων και στην αποτύπωση των σημαντικότερων από αυτούς στους χάρτες των Βενετών μηχανικών (Γιαπιτσόγλου 2015, σ. 45-47, βλ. και τους χάρτες του F. Basilicata και του M. Boschini).

Στα νοταριακά έγγραφα και στους ιεροδικαστικούς κώδικες περιλαμβάνονται αγοραπωλησίες και ενοικιάσεις μύλων ή μεριδίων τους. Στις συμφωνίες αυτές συχνά ορίζονται οι επισκευές και οι εργασίες συντήρησης που αναλάμβαναν οι συμβαλλόμενοι. Επίσης, διευκρινίζεται ο τρόπος χρήσης του νερού. Για παράδειγμα, ορίζονται ημέρες κατά τις οποίες το νερό θα χρησιμοποιείται στα περιβόλια, χωρίς να εμποδίζεται από την λειτουργία του νερόμυλου και συμφωνούνται τα μέτρα για την αντιμετώπιση ανομβρίας.

Καταγράφονται ακόμα συχνές αντιπαραθέσεις για τη λειτουργία των μύλων, συνηθέστερα για τους αγωγούς που οδηγούσαν το νερό προς τον νερόμυλο.

Νερόμυλοι: αρχαιολογικά κατάλοιπα

Κατάλοιπα νερόμυλων διατηρούνται στην Κρήτη σε πολλές περιοχές, κοντά σε ποτάμια, μέσα σε φαράγγια. Συστηματική καταγραφή τους δεν έχει γίνει, παρά μόνο σε λίγες περιπτώσεις. Με τους νερόμυλους του νομού Χανίων έχει ασχοληθεί συστηματικά η Μαριάννα Αγγελάκη, σχέδια της οποίας έχουν δημοσιευτεί από την Χρυσούλα Τζομπανάκη (Τζομπανάκη 2007). Κατάλογο των νερόμυλων της επαρχίας Μυλοποτάμου παραθέτει ο Αντώνης Δαφέρμος (Δαφέρμος 2006). Τους νερόμυλους του φαραγγιού των Μύλων έχει μελετήσει ο Κώστας Γιαπιτσόγλου (Γιαπιτσόγλου 2015) και αυτούς της Μονής Αρκαδίου ο Κλεόνικος Σταυριδάκης (Σταυριδάκης 2016). Για τις επαρχίες Πυργιώτισσας και Καινούριου κατατοπιστική είναι η καταγραφή του Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας. Κέντρου Ερευνών Βώρων (Νερόμυλοι Δυτικής Μεσαράς 1985). Ακόμα αξιοποιήθηκαν ο Διαρκής Κατάλογος των Κηρυγμένων Αρχαιολογικών Χώρων και Μνημείων της Ελλάδος (ΔΚΚΑΧΜΕ) και οι βάσεις δεδομένων του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών Digital Crete: Αρχαιολογικός Άτλας και Παρατηρητήριο Πολιτιστικών και Περιβαλλοντικών Πόρων του δήμου Νεάπολης. Εξαιρετικά χρήσιμες ήταν και οι πληροφορίες γενικά για τους ελληνικούς μύλους που έχουν συγκεντρωθεί από την ελληνική ομάδα TIMS (The International Molinological Society). Η καταγραφή των νερόμυλων που ακολουθεί είναι μόνο ενδεικτική.

Περιφερειακή Ενότητα Χανίων

Νερόμυλος στο κέντρο του οικισμού των Καλύβων Αποκορώνου. Ο αρχικός πυρήνας του μπορεί να χρονολογηθεί στη βενετική περίοδο, πιθανόν στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Ο μύλος σημειώνεται ευκρινώς στον χάρτη του F. Basilicata και σε χάρτη του Μ. Boschini. Πρόκειται για νερόμυλο με οριζόντιο υδατοτροχό. Σήμερα διατηρούνται τέσσερις καμάρες για την έξοδο του νερού, συνεπώς ο νερόμυλος λειτουργούσε με τέσσερις υδατοτροχούς (φτερωτές) και αντίστοιχα τέσσερα ζεύγη μυλόπετρων. Ο μύλος λειτουργούσε μέχρι και το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Ο τρόπος λειτουργίας του άλλαζε ώστε να προσαρμοστεί στις νέες ανάγκες και δυνατότητες: λειτούργησε ως νερόμυλος σιτηρών, ελαιοτριβείο - «φάμπρικα», μηχανοκίνητος μύλος σιτηρών, υδροηλεκτρική μονάδα παραγωγής ρεύματος (Gerola IV, σ. 8· Τζομπανάκη 2007, σ. 43· Μανούσακας 2011· ΔΚΚΑΧΜΕ).

Νερόμυλος στους Αρμένους Αποκορώνου. Διατηρούνται τα κατάλοιπα μεγάλου συγκροτήματος νερόμυλου. Ο νερόμυλος έχει δύο ορόφους έχει τρία στόμια εξόδου νερού, συνεπώς διέθετε και τρεις μηχανισμούς άλεσης (ΔΚΚΑΧΜΕ).

Νερόμυλος στον Στύλο Αποκορώνου. Στον ποταμό Κοιλιάρη, κοντά στον οικισμό Στύλος διατηρείται νερόμυλος με πέντε στόμια εξόδου νερού (Τζομπανάκη 2007, σ. 30).

Άλλοι νερόμυλοι στην Περιφερειακή Ενότητα Χανίων βρίσκονται στα Συνενιανά Κισσάμου, στην είσοδο του Σηρικαριανού φαραγγιού και στον οικισμό Σπηλιά Κισσάμου (Βλ. ΔΚΚΑΧΜΕ)

Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνου

Κατάλοιπα νερόμυλων διατηρούνται στην Αργυρούπολη Ρεθύμνου (Digital Crete: Αρχαιολογικός Άτλας· ΔΚΚΑΧΜΕ).

Νερόμυλοι υπάρχουν στο φαράγγι του Γάλλου, κοντά στο Ρέθυμνο. Στο Γαλλιανό φαράγγι διατηρούνται κατάλοιπα από τέσσερις τουλάχιστον νερόμυλους. Σε καλύτερη κατάσταση σώζεται ο μύλος των Σαουνάτσιδων. Διατηρούνται η υδατογέφυρα, υδατόπυργος και ο εργαστηριακός χώρος (Digital Crete: Αρχαιολογικός Άτλας).

Στον ερειπωμένο σήμερα οικισμό των Μύλων, στο ομώνυμο φαράγγι, κοντά στην πόλη του Ρεθύμνου, υπάρχουν είκοσι νερόμυλοι μοιρασμένοι στις δυο όχθες του φαραγγιού. Είναι όλοι «μονόφθαλμοι», έχουν δηλαδή έναν μηχανισμό άλεσης. Κάποιοι μύλοι είναι ισόγειοι, ορισμένοι από αυτούς και μονόχωροι, ενώ άλλοι είναι διώροφοι. Ανάμεσα τους ξεχωρίζει μια ομάδα τεσσάρων μύλων στην δυτική πλευρά του φαραγγιού. Οι τέσσερις μύλοι είναι ευρύχωροι, διώροφοι. Ξεχωρίζουν γιατί έχουν κτιστεί με προσοχή, ο ένας κάτω από τον άλλο, έτσι ώστε να εξυπηρετούνται από την ίδια ροή νερού, το οποίο αφού κινήσει τον έναν μύλο κατευθύνεται μέσω υδατογέφυρας στον υδατόπυργο του επόμενου μύλου. Η τοποθέτηση τους στον χώρο και η δόμηση τους είναι τόσο προσεγμένες ώστε πιθανότατα σχεδιάστηκαν και κτίστηκαν μαζί (Γιαπιτσόγλου 2015, σ. 72-76· Χαριτόπουλος 2009, σ. 127-129).

Μύλοι της μονής Αρκαδίου. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1950, στο αρκαδιώτικο φαράγγι λειτουργούσαν 19 νερόμυλοι, από τους οποίους οι πέντε πρώτοι ανήκαν στη μονή Αρκαδίου. Σήμερα, από αυτούς τους πέντε σώζονται μόνο οι τρεις: το Μυλαράκι ή η Καμαρική του Διονυσίου, ο νερόμυλος του Μαναρή και ένας ακόμα μύλος κάτω από μύλο του Μαναρή (Σταυριδάκης 2016, σ. 184-186). Ο μύλος με την ονομασία Μυλαράκι ή η Καμαρική του Διονυσίου βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του φαραγγιού, περίπου 150 μέτρα βορειότερα από τους άλλους αρκαδιώτικους νερόμυλους. Μετά από αυτόν αρχίζουν οι ιδιωτικοί νερόμυλοι του οικισμού Πίκρης. Η ονομασία Μυλαράκι σχετίζεται με τις μικρές διαστάσεις του μύλου και η ονομασία Καμαρική του Διονυσίου οφείλεται στην καμάρα που έχει κτιστεί πάνω από μυλαύλακο για να διευκολύνει την πρόσβαση στον μύλο. Η καμάρα συνδέθηκε με το όνομα του Διονύσιου Ψαρουδάκη, ιερομόναχου και ηγούμενου της Μονής Αρκαδίου, λόγω των εύφορων περιβολιών που φρόντιζε δίπλα από το μύλο μέχρι το τέλος της ζωής του. Η λειτουργία του μύλου σταμάτησε στις αρχές του 1900, όταν άρχισε να λειτουργεί ο μύλος του Μαναρή (Σταυριδάκης 2016, σ. 187-192). Ο νερόμυλος του Μαναρή είναι δίχωρος: στο πρώτο δωμάτιο πραγματοποιούνταν όλες οι συναλλαγές, στο δεύτερο υπήρχε ο μηχανισμός άλεσης, ο μύλος στεγάζεται με θόλο. Έχει υδατόπυργο χτισμένο από πελεκητές πέτρες και ενισχυμένο με τοίχους αντιστήριξης. Χτιστό, ιδιαίτερα προσεγμένο μυλαύλακο συνέδεε τον υδατόπυργο με μεγάλη δεξαμενή χωρητικότητας 300 κ.μ. Η δεξαμενή τροφοδοτούνταν από τις γύρω πηγές μέσω απλών χωμάτινων αυλακιών. Ο μύλος ιδρύθηκε από τον αρχιμανδρίτη Γαβριήλ Μαναρή και έχει επιγραφή στην οποία δηλώνεται το έτος ίδρυσης 18(;)6. Πρόκειται πιθανότατα για τον τελευταίο μύλο που κτίστηκε στην περιοχή (Σταυριδάκης 2016, σ. 194-204). Ο «Από κάτω μύλος» βρίσκεται κάτω από τον μύλο του Μαναρή, είναι μονόχωρος και κτισμένος στον βράχο. Πάνω από το βράχο υπάρχει δεξαμενή στην οποία συγκεντρώνεται το νερό από τον μύλο του Μαναρή και διοχετεύεται στον υδατόπυργο του από κάτω μύλου (Σταυριδάκης 2016, σ. 205-210).

Ανατολικά της Μονής Αρκαδίου, στο φαράγγι του Αγίου Αντωνίου, κοντά στον ναό της Αγίας Παρασκευής διατηρούνται τα κατάλοιπα νερόμυλου. Ο υδατόπυργος του μύλου είναι χτισμένος με μονόλιθες, στρογγυλές λαξευμένες πέτρες, τοποθετημένες η μία πάνω στην άλλη. Η αφθονία των νερών στη γύρω περιοχή επέτρεπε τη λειτουργία του μύλου όλο τον χρόνο (Σταυριδάκης 2016, σ. 193-195).

Νερόμυλος της μονή Ατάλης στο Μπαλί Μυλοποτάμου. Nοτιοδυτικά της μονής βρίσκεται κρήνη και πιο χαμηλά νερόμυλος. Το νερό της κρήνης συγκεντρωνόταν σε δεξαμενή και διοχετευόταν με μυλαύλακο στον νερόμυλο από μεγάλο ύψος. Σύμφωνα με επιγραφή του 1635, η κρήνη και ο νερόμυλος είναι έργα του ηγούμενου Παχώμιου (Παλιούρας 1985, σ. 305-314).

Ο μύλος στο Γενί Γκαβέ (Δροσιά) Μυλοποτάμου διατηρεί τον μηχανισμό άλεσης. Πρόκειται για τον συνηθισμένο στην Κρήτη μηχανισμό με οριζόντιο υδατοτροχό. Η υδροδότηση του μύλου γινόταν από δεξαμενή μέσω υδατόπυργου ύψους περίπου πέντε μέτρων. Η λειτουργία του μύλου ήταν μάλλον εποχική (Clutton – Kenny 1977).

Επιπλέον, την Περιφερειακή ενότητα Ρεθύμνου καταγράφονται ακόμα μύλοι στον οικισμό Δαμαβόλου, στην Επισκοπή Μυλοποτάμου και στον σπηλιανό ποταμό, κοντά στο Σπήλι Αγίου Βασιλείου (ΔΚΚΑΧΜΕ).

Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου

Μεγάλων διαστάσεων νερόμυλος στην Τύλισο Μαλεβιζίου, θέση Αργομυλάρι και της Καράς ο Μύλος. Αποτελείται από την δεξαμενή, τον αγωγό, τον υδατόπυργο, το εργαστήριο του μύλου, την κατοικία του μυλωνά και την αποθήκη-στάβλο. Στο χώρο του εργαστηρίου υπάρχει πέτρινο υπερυψωμένο βάθρο, η μυλοθεσιά, και μπροστά της μικρή χτιστή γούρνα, στην οποία έπεφτε ο αλεσμένος καρπός (αλευροδόχη). Τα μορφολογικά στοιχεία, η επιμελημένη τοιχοποιία του και η μαρμάρινη ανάγλυφη εσοχή με την αετωματική απόληξη στον υδατόπυργο, οδηγούν στην χρονολόγηση του μνημείου στην βενετική περίοδο και πιθανότατα στο α' μισό του 17ου αιώνα (Βελεγράκη 2013, σ. 10· ΔΚΚΑΧΜΕ).

Στις επαρχίες Καινούριου και Πυργιώτισσας σώζονται 76 νερόμυλοι (Νερόμυλοι Δυτικής Μεσαράς 1985, σ. 26-28) Στην περιοχή του Ζαρού, στην κοιλάδα του Κουτσουλίτη διατηρούνται κατάλοιπα οχτώ νερόμυλων. Οι περισσότεροι έχουν έναν υδατόπυργο. Δύο όμως μύλοι έχουν από δυο υδατόπυργους, συνεπώς δύο μηχανισμούς άλεσης ο καθένας (Νερόμυλοι Δυτικής Μεσαράς1985, σ. 26 και 34-37). Στην κοιλάδα του ποταμού Ληθαίου διατηρούνται τα κατάλοιπα 18 μύλων. Οι περισσότεροι συνδέονται με δεξαμενές και επιμήκη αυλάκια κατευθύνουν το νερό στους υδατόπυργους. Στη Μητρόπολη Καινούριου διατηρείται νερόμυλος με τον εξοπλισμό του (Νερόμυλοι Δυτικής Μεσαράς 1985, σ. 27, 33). Κοντά στο Τυμπάκι σώζεται μύλος με δυο υδατόπυργους (της Αφρατιάς ή Αμπαδόμυλος) (Νερόμυλοι Δυτικής Μεσαράς 1985, σ. 27 και 49). Κοντά στους Βώρους, στην όχθη του Γεροπόταμου βρίσκεται ο λεγόμενος Γεροντόμυλος. Είναι διώροφος. Λειτουργούσε με δυο αλεστικές μηχανές, δηλαδή δυο υδατοτροχούς, δυο ζεύγη μυλόπετρων (Νερόμυλοι Δυτικής Μεσαράς 1985, σ. 50· Watrous et.al. 2004, σ. 527).

Ακόμα στην περιφερειακή ενότητα Ηρακλείου καταγράφονται νερόμυλοι στην Άνω Βιάννο, στον Χάρακα Μονοφατσίου, στον Νιπηδητό Πεδιάδας, στη Μονή της Σπηλιώτισσας στον Άγιο Βασίλειο Πεδιάδας (ΔΚΚΑΧΜΕ).

Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου

Κοντά στο Καλό Χωριό Μεραμπέλου Λασιθίου, στην κοιλάδα του ποταμού Ίστρωνα, υπάρχουν δίκτυο και εγκαταστάσεις των νερόμυλων κάποιοι από τους οποίους μπορούν να χρονολογηθούν στους πρώτους αιώνες της βενετικής περιόδου (Hayden et.al. 1992, σ. 340, 341, 344· ΔΚΚΑΧΜΕ).

Ο νερόμυλος των Κορνάρων διατηρείται στον οικισμό Πισκοκέφαλο Σητείας, γενέτειρα του Βιντσέτζου Κορνάρου (Spratt 2007, Α', σ. 236). Ο μύλος αποκαταστάθηκε πρόσφατα.

Νερόμυλος στον ποταμό Παντελή κοντά στην γέφυρα που οδηγεί από την Σητεία στον οικισμό Κανένε (Άγιος Σπυρίδωνας). Ο νερόμυλος, «του Φυγέτο ο Μύλος» οικοδομήθηκε το 1471, σύμφωνα με επιγραφή στο κάτω μέρος του υδατόπυργου: «Οικοδομήθ(η) ο ιδρόμυλος δι’εξόδου και σινεργ(ι)α(ς) Γυεωργ(ίου)η Καρπαθήον του Δοξαρά επί έτους ͵ϚϠ ΟΘ' μηνί μαΐῳ» (Ξανθουδίδης 1903, σ. 84· Gerola IV, σ. 81 και 587).

Νερόμυλοι και κτήματα με νερό: γραπτές πηγές

Στη συνθήκη του Αλέξιου Καλλέργη με τη Βενετία, το 1299, διευκρινίζεται και το ιδιοκτησιακό καθεστώς των τόπων των μύλων. Ορίζεται ότι ο μύλος μοιράζεται ανάμεσα στον κάτοχο της γης και αυτόν που τον κατασκεύασε: «Item si aliquis fecessit molendinum supra terram alterius, quod numquam fuisset factum, debeat habere mediatem dominus terre et aliam mediatem ill qui fecit molendinum» (Ξανθουδίδης 1902, σ. 326).

Το 1300 νοικιάστηκε κήπος στον οικισμό Μακρυτοίχος. Ο ενοικιαστής είχε το δικαίωμα να ποτίζει τον κήπο χρησιμοποιώντας το νερό που διοχετευόταν σε μύλο μόνο μισή μέρα την εβδομάδα και συγκεκριμένα κάθε Τετάρτη, όπως συνηθιζόταν στην περιοχή (Γάσπαρης 1997, σ. 107-108, υποσ. 41).

Διαφωνία σχετικά με την κατασκευή αγωγού νερόμυλου το 1311. Ο N.Trivisano υποστήριζε ότι ο αγωγός που διέσχιζε τη γη του και υδροδοτούσε τον μύλο του Marino Pino είχε κατασκευαστεί σχετικά πρόσφατα, συνεπώς δεν ήταν αρκετά παλαιός ώστε να έχει κατοχυρωθεί η θέση του και για αυτό ο Trivisano ζητούσε τη μετακίνησή του. Όταν αποδείχθηκε ότι όντως ο αγωγός είχε κατασκευαστεί πρόσφατα σε αυτήν τη θέση, οι αρχές διέταξαν τη μετακίνηση του αγωγού τόσο, ώστε να απομακρυνθεί από τη γη του Trivisano και να επανέλθει στην παλιά του θέση (Γάσπαρης 1997, σ. 104-105).

Συμφωνία του 1328 για τη λειτουργία αγωγού νερόμυλου. Ο Marco de Canale πλήρωσε 3 υπέρπυρα στον Εμμανουήλ Αρμάκη, για να περάσει τον αγωγό του μύλου του μέσα από το αμπέλι του. Σε περίπτωση μετακίνησης του αγωγού, ο Αρμάκης θα επέστρεφε τα χρήματα. Σε περίπτωση που το νερό προκαλούσε ζημιές στον φράκτη του αμπελιού του Αρμάκη, τότε ο Marco de Canale όφειλε να πληρώσει τις επιδιορθώσεις (Γάσπαρης 1997, σ. 104).

Σε συμφωνία του 1355 για τη παραχώρηση γης ως γονικού, ορίστηκε πως το πότισμα της γης θα γινόταν από συγκεκριμένη πηγή κάθε τέσσερις μέρες. Το πότισμα θα γινόταν κατά τη διάρκεια της νύχτας, αλλά θα μπορούσε να συνεχιστεί και μετά την ανατολή του ήλιου (Γάσπαρης 1997, σ. 108, υποσ. 42).

Το 1428 ο Marco de Zanono εξασφάλισε την πρώτη άδεια για καλλιέργεια ζαχαροκάλαμου. Η άδεια είχε ισχύ για 10 χρόνια. Ο Marco de Zanono εισήγαγε υλικά και μηχανήματα για την κατασκευή δυο μύλων στα ποτάμια του Αποκόρωνα (Jacoby 1994· Γάσπαρης 1994, σ. 52-53).

Αγοραπωλησία μύλου στον Πλατανέα Μεραμπέλου με ημερομηνία 5 Μαρτίου 1546. Ο Ιωάννης Κάβαλος πούλησε στον ανιψιό του Γεωργή Κάβαλο το μερίδιο από μύλο που βρίσκεται στον Πλατανέα Μεραμπέλου (Ηλιάκης – Χρονάκη 2002, σ. 42-43, αρ. 3. Βλ. και Water in Crete).

Σε νοταριακό έγγραφο με ημερομηνία 26 Ιανουαρίου 1549 γίνεται αναφορά στους μύλους του δημοσίου στον ποταμό Αλμυρό Ηρακλείου. Ο Μαθουσάλας Παρπαρύγος, καλόγερος και μαραγκός, γιος του μαΐστρο-Νικολό, που ζει στο μοναστήρι του Μέγα Ιωάννη του Φράγγη, έχει μύλους στον Αλμυρό ποταμό. Με τη νοταριακή πράξη παραδέχεται ότι πούλησε το κρασί που είχε αγοράσει ο γαμπρός του κυρ Ιωάννης Ευδαιμοϊωάννης από τον Θεόδωρο Λουμπάρδο και χρησιμοποίησε τα χρήματα για να πληρώσει το χρέος των μύλων του προς το δημόσιο ταμείο (Δρακάκης 2004, σ. 34-35, αρ. 29. Βλ. και Water in Crete).

Συμβιβασμός για την εξόφληση χρέους από την ενοικίαση μύλου στον Αλμυρό Ηρακλείου τον Μάρτιο του 1549. O Αγγελής Ζερβός του Γεωργίου, από το χωριό Καβροχώρι, φυλακίστηκε εξαιτίας του χρέους του προς τον Ιωάννη Ευδαιμονοϊωάννη. Το χρέος προέκυψε από την ενοικίαση για τρεισήμισι μήνες του μύλου του Ευδαιμονοϊωάννη, στον Αλμυρό ποταμό. Η Μαρία Καμινά, πεθερά του Ζερβού μεσολάβησε για την αποφυλάκιση του, πληρώνοντας μέρος του χρέους και μπαίνοντας εγγυήτρια για την εξόφληση του υπόλοιπου (Δρακάκης 2004, σ. 261-262, αρ. 280).

Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο ενοικίασης μύλου στη θέση Μυριστής με ημερομηνία 5 Απριλίου 1549. Ο Πέτρος Σερέπετζης, γιος του Ντζανή και ο Μιχάλης Βαράνης, γιος του Γεωργίου που κατοικούν ο πρώτος στο χωριό Καταλαγάρι και ο δεύτερος στο χωριό Αμπραμοχώρι νοίκιασαν από τους Γεωργίτζη και Αντώνη Παπαδόπουλο του Θεοδώρου τον μύλο τους που βρίσκεται στον Μυριστή, για τρία χρόνια. Συμφώνησαν να καταβάλουν κάθε χρόνο σιτάρι 80 μουζουρίων, κοσκινισμένο. Οι ιδιοκτήτες του μύλου δεσμεύτηκαν να καθαρίσουν το πηγάδι του μύλου και δάνεισαν στους ενοικιαστές τα χρήματα για την αγορά υποζυγίου. Επίσης, οι ενοικιαστές συμφώνησαν να μην εμποδίσουν ποτέ το νερό της Παρασκευής, το οποίο χρησιμοποιείται στην άρδευση περιβολιού (Μαρμαρέλη – Δρακάκης 2005, σ. 26-27, αρ. 26. Βλ. και Water in Crete).

Συμφωνία για την επισκευή νερόμυλου στη θέση Σπήλι / Ακροπηγαδιώτη με ημερομηνία 28 Ιουνίου 1549. Ο Ιωάννης Ροδιανός του Δημήτρη που κατοικεί στο χωριό Σίλαμο, δεσμεύεται να ανακαινίσει τον μύλο που βρίσκεται στο Σπήλι, αλλιώς Ακροπιγαδιώτη, το σπίτι του μύλου, τον αγωγό, τη δεξαμενή και ό,τι άλλο χρειάζεται, μέχρι τον Αύγουστο (Μαρμαρέλη – Δρακάκης 2005, σ. 311, αρ. 312. Βλ. και Water in Crete).

Συμφωνία διαρκούς ενοικίασης μύλου με ημερομηνία 1 Ιουλίου 1549. Ο ευγενής Αντώνιος Τάντολος, κάτοικος Χάνδακα νοίκιασε στους Μπόρτολο Πασχάλη του Μιχελή, Νικολό Σκλάβο του Μανόλη και Μιχάλη Ντουράτζω του Γεώργη τον μύλο του που βρίσκεται στο Πέραμα, στον οικισμό Κολομόδη. Ο μύλος νοικιάστηκε όπως είναι, με τις πέτρες του καινούριες και κουβέρτες καινούριες, με ένα εξάγι και με δύο μυλοκόπια. Στη συμφωνία περιλαμβάνεται και η γη στην οποία βρίσκεται ο αγωγός του μύλου (Μαρμαρέλη – Δρακάκης 2006, σ. 3-4, αρ. 1).

Συμβόλαιο ενοικίασης μύλου στον οικισμό Ξερολιά με ημερομηνία 15 Ιουλίου 1549. Ο Μιχαήλ Κοστομύρης του παπά-Μανουήλ κάτοικος στο χωριό Άγιος Σίλας νοίκιασε στον Γεωργή Καλωνά του θανόντα Ιωάννου, κάτοικο του χωριού Βρακουλιάρη, τμήμα από το περιβόλι του που βρίσκεται στο χωριό Ξερολέας. Όρισε το τμήμα προς ενοικίαση σε σχέση με τον αγωγό. Επίσης νοίκιασε μισό μύλο. Στο έγγραφο δεν διευκρινίζεται αν πρόκειται για νερόμυλο ή ανεμόμυλο, αλλά η ύπαρξη αγωγού επιτρέπει την υπόθεση πως πρόκειται για νερόμυλο (Μαρμαρέλη – Δρακάκης 2006, σ. 69-70, αρ. 69. Βλ. Water in Crete).

Συμβόλαιο ενοικίασης μύλου στον Ζαρό με ημερομηνία 7 Αυγούστου 1549. Η Εργήνα θυγατέρα του θανόντα κυρ Μάρκο Καππαδόκα, η οποία κατοικεί στο Εξώπορτο του Χάνδακα, νοίκιασε στον Μανούσο Καππέλα του θανόντα Γεωργή μισό μύλο στον Ζαρό στη θέση Μαδέ. Η συμφωνία ισχύει για ένα χρόνο. Ορίζεται πως σε περίπτωση λειψυδρίας θα μειώσει τις απαιτήσεις της στο ενοίκιο, ώστε να μοιραστεί η ζημιά. (Μαρμαρέλη – Δρακάκης 2006, σ. 170-171, αρ. 173. Βλ. και Water in Crete).

Συμβόλαιο ενοικίασης μύλου με ημερομηνία 28 Σεπτεμβρίου 1549. H Ντιάννα, χήρα του Νικολό Κοκορέση, κάτοικος στο Εξώπορτοτου Χάνδακα νοίκιασε στον Γεώργη Γραδονύγο του Νικολό, κάτοικο στον οικισμό Φανερωμένη, νερόμυλο που βρίσκεται στη θέση Κυπαρίσσι με το σπίτι του και το μυλοχώραφο. Η συμφωνία ισχύει για ένα χρόνο. Ο ενοικιαστής δεσμεύτηκε να επισκευάσει το μύλο, τον αγωγό και το φράγμα. Σε περίπτωση όμως που το κόστος των επισκευών ξεπερνά τα 2 υπέρπυρα, η ιδιοκτήτρια χρεώνεται το επιπλέον κόστος (Μαρμαρέλη – Δρακάκης 2006, σ. 325-6, αρ. 342. Βλ. και Water in Crete).

Συμβόλαιο ενοικίασης μετοχιού με ημερομηνία 16 Οκτωβρίου 1549. Το μετόχι βρίσκεται στο χωριό Δάφνες στις Λιθίνες. Νοικιάζεται με τα νερά του και με όλα του τα δικαιώματα (Μαρμαρέλη – Δρακάκης 2009, σ. 95-96, αρ. 95).

Συμβόλαιο ενοικίασης μύλου με ημερομηνία 17 Οκτωβρίου 1549. Ο Ιωάννης Ευδαιμονοϊωαννης του θανόντα κυρ Μιχαήλ, κάτοικος στο Εξώπορτο Χάνδακα, εκπροσωπώντας τον κουνιάδο του μισερ Νικολό Σκορδη, ιατρό και φυσικό, νοίκιασε στον Μιχαήλ Ρεθεμνιώτη του θανόντα Κωνσταντή τον μύλο του λεγομένου μισέρ Νικολό Σκορδίλη που βρίσκεται στου Μαρμάνη, μαζί με το χωράφι του, για ένα χρόνο. Ο ενοικιαστής δεσμεύτηκε να φροντίζει για το μύλο και για τον αγωγό. Επίσης μαζί με τον μύλο έλαβε και εργαλεία, όπως σμίλη, σκεπάρνι, δυο μυλοκόπια και ένα εξάγι. (Μαρμαρέλη – Δρακάκης 2009, σ. 108-9, αρ. 11).

Σύμβαση διαρκούς ενοικίασης κτήματος στο οποίο υπάρχει μύλος με ημερομηνία 13 Νοεμβρίου 1549 στον οικισμό Αυλή. Ο ευγενής Νικολό Κουρίνο, κάτοικος Χάνδακα, ενοικίασε στον Ιωάννη Μπόνο του θανόντα Γεωργή κτήμα με το νερό του στον οικισμό Αυλή. Στο κτήμα υπάρχει εγκαταλειμμένος μύλος (ξερόμυλος). Ο αγωγός του μύλου αποτελεί και το δυτικό όριο του κτήματος (Μαρμαρέλη – Δρακάκης 2009, σ. 259-260, αρ. 270∙ βλ. Water in Crete).

Συμβόλαιο πώλησης περιβολιού με ημερομηνία 12 Δεκεμβρίου 1549. Το περβόλι βρίσκεται στο Μακρυτοίχος και πωλείται με το νερό του και όλα του τα δικαιώματα (Μαρμαρέλη – Δρακάκης 2009, σ. 405-406, αρ. 410).

Συμβόλαιο ενοικίασης κτημάτων με ημερομηνία 31 Δεκεμβρίου 1549. Τα κτήματα βρίσκονται στο χωριό Ίνι. Μεταξύ άλλων νοικιάζεται και ένα χωράφι με το νερό του (Μαρμαρέλη – Δρακάκης 2009, σ. 479-480, αρ. 473).

Σύμβαση διαρκούς ενοικίασης μύλου στον οικισμό Γέργερη με ημερομηνία 8 Φεβρουαρίου 1597. Ο Zuan Damilo του misser Vassili, εκχωρεί με σύμβαση διαρκούς ενοικίασης στον Zorzi Ciprian γιο του θανόντος misser Matthio μέρος από τον νερόμυλό του που βρίσκεται στη Γέργερη. Συγκεκριμένα, ο Zorzi Ciprian συμφώνησε να εκμεταλλεύεται τον μύλο τρεις μέρες και τρεις νύχτες τον μήνα, αντί 6 μουζουριών σιταριού ετησίως, τα οποία θα καταβάλλονται στον εκμισθωτή κάθε Οκτώβριο (Λαμπρινός 2010, σ. 264-265, αρ. 131. Βλ. Water in Crete).

Συμβόλαιο ενοικίασης μύλου στον οικισμό Λούκια με ημερομηνία 29 Οκτωβρίου 1597. Ο ευγενής Andrea Catello εκμίσθωσε για μια τριετία νερόμυλο, ο οποίος βρίσκεται στον οικισμό Λούκια Μονοφατσίου, καθώς και τα μυλοχώραφά του, σε δύο άτομα από τον ίδιο οικισμό, στον Nicolo Fotina τον λεγόμενο Cosavo γιο του θανόντος Manolo και στον Giorgi Cundumni γιο του θανόντος Magnò. Ο εκμισθωτής υπόσχεται να προμηθεύσει με πέτρες και σίδηρο τους ενοικιαστές για τη βελτίωση του μύλου (Λαμπρινός 2010, σ. 274-5, αρ. 139. Βλ. και Water in Crete).

Καταγραφή της περιουσίας διαφόρων μετοχιών της Μονής Αρκαδίου με ημερομηνία 5-14 Δεκεμβρίου 1650 (11-20 Ζιλχιτζέ 1060). Καταγράφεται, μεταξύ άλλων, νερόμυλος πέντε εισόδων (Oğuz 2002, σ. 479).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 25 Δεκεμβρίου 1650 - 3 Ιανουαρίου 1651 (1-10 Μουχαρέμ 1061) καταγράφεται νερόμυλος μίας εισόδου (bir bab asiyab-i nehr) μέσα στα σύνορα της ιδιοκτησίας διαφόρων μοναστηριών στις περιοχές Μυλοποτάμου και Ρεθύμνου (Oğuz 2002, σ. 454-455. Βλ. Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 6-15 Αυγούστου 1652 (1-10 Ραμαζάν 1062) καταγράφεται νερόμυλος στο Κάτω Βαλσαμόνερο Ρεθύμνου (Oğuz, 2002, σ. 411-412). Συγκεκριμένα, ο Τζώρτζης, γιος του Φραντζέσκου κληρονόμησε την περιουσία του πατέρα του και του θείου του, μετά το θάνατο των δύο προηγούμενων. Η κληρονομιά περιέχει, μεταξύ άλλων, και έναν νερόμυλο (Oğuz 2002, σ. 411-412. Βλ. Water in Crete).

Συμβόλαιο πώλησης νερόμυλου με ημερομηνία 13-22 Σεπτεμβρίου 1654 (1-10 Ζιλκαντέ 1064). O Hasan Beşe από το χωριό Σαϊτούρες πουλά στον Hamza Ağa, νερόμυλο (su değirmeni), ο οποίος βρίσκεται στο χωριό Μπαλόνα (Βελόναδο;) (Oğuz 2002, σ. 264. Βλ. Water in Crete).

Συμβόλαιο πώλησης χωραφιού με ημερομηνία 15-24 Ιουλίου 1655 (11-20 Ραμαζάν 1065). Ο Ahmed Beşe αγοράζει χωράφι στην περιοχή Λούτρα από τον Πέρο, κάτοικο του Αγίου Ιωάννη. Το χωράφι συνορεύει με ποτάμι και περιλαμβάνει μεταξύ άλλων, έναν καταστραμμένο νερόμυλο (harabe su değirmeni) (Oğuz 2002, σ. 245).

Συμβόλαιο πώλησης νερόμυλου με ημερομηνία 15-24 Μαΐου 1657 (1-10 Ρετζέπ 1067). Ο Osman Bey πούλησε στον Veli Ağa νερόμυλο μίας εισόδου κοντά στον οικισμό Χαμαλεύρι (Oğuz 2002, σ. 382. Βλ. Water in Crete).

Συμβόλαιο πώλησης νερόμυλου με ημερομηνία 28 Οκτωβρίου 1662 (15 Ρεμπιγιουλεβέλ 1073). Ο νερόμυλος βρίσκεται κοντά στα Καπετανιανά. Ο ζιμής (μη μουσουλμάνος) Γιάννης Μαργκιώτης γιος του Γιώργη πούλησε στον ζαΐμη του σαντζακιού των Σκοπίων Ahmed Ağa γιο του Hüseyin μονόφθαλμο νερόμυλο, τον οποίο είχε χτίσει σε χωράφι που αγόρασε από το κράτος ο Ahmed Ağa κοντά στον οικισμό Καπετανιανά (Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 87, αρ. 51. Βλ. και Water in Crete).

Συμβόλαιο πώλησης δύο νερόμυλων με ημερομηνία 6 Οκτωβρίου 1670 (21 Τζεμαζιγιελεβέλ 1081). Ο Hasan Beşe γιος του Mustafa, κάτοικος στον Καρτερό Πεδιάδας, πούλησε στους Osman Bey γιο Abdullah και Νικόλα Τουγράμο γιο Μιχάλη, κατοίκους του ίδιου χωριού, δύο μύλους για 400 ασλάνια γρόσια. Οι μύλοι βρίσκονται κοντά στο μετόχι Ντεμλέζ, ο ένας είναι σε καλή κατάσταση ενώ ο δεύτερος είναι καταστραμμένος (Σταυρινίδης Α', 1975, σ. 305, αρ. 395∙ Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 355-356, αρ. 614. Βλ. και Water in Crete).

Συμβόλαιο πώλησης κτημάτων και μύλου με ημερομηνία 10 Μαΐου 1671 (1 Μουχαρέμ 1082). Ο Yusuf Bey πούλησε στον βεζίρη Ahmed Paşa δύο χωράφια τεσσάρων στρεμμάτων και μύλο ενός ερειπωμένου δωματίου κοντά στον ποταμό Καρβούνι, στον οικισμό Απομαρμά. Τα χωράφια και ο μύλος συνορεύουν με ρυάκι και με ποτάμι (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 155-156, αρ. 221∙ Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 176, αρ. 305 Βλ. και Water in Crete).

Συμβόλαιο πώλησης ακινήτων με ημερομηνία 12 Νοεμβρίου 1671 (10 Ρετζέπ 1082). Ο Μανιός, γιος του παπά-Κωνσταντίνου πούλησε στον Cafer Bey γιο του Halil Bey χωράφια και νερόμυλο στον οικισμό Καλογερικό Μονοφατσίου (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 282, αρ. 575. Βλ. Water in Crete).

Συμβόλαιο πώλησης νερόμυλου με ημερομηνία 26 Δεκεμβρίου 1671 (24 Σαμπάν 1082). Η Φατιμέ Χατούν, κόρη του θανόντος Τavukçu Mustafa Paşa πούλησε ερειπωμένο μύλο πλήρους ιδιοκτησίας, ο οποίος βρίσκεται στον οικισμό Σίλαμος Τεμένους, για επτά ασλάνια γρόσια. Αγοραστές είναι ο Sahin Beşe γιος του Abdullah, Yusuf Beşe γιος του Abdullah, Γιώργης γιος του Μανόλη, Μανόλης γιος του Κυριάκου, Μιχάλης γιος του Θοδωρή και Γιάννης γιος του Κολάρου (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 320, αρ. 656.Βλ. Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 3 Φεβρουαρίου 1672 (4 Σεβάλ 1082) καταγράφεται διένεξη για την καταπάτηση νερόμυλου στην κοιλάδα Τζαμέ Σουί Πεδιάδας (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 171, αρ. 338.)

Συμβόλαιο πώλησης ακινήτων με ημερομηνία 23 Μαρτίου 1672 (24 Ζιλκαντέ 1082). Ο γενίτσαρος Muharrem Beşe γιος του Mehmed, κάτοικος Χάνδακα, πουλά στον Κωνσταντίνο γιο του Γιάννη κάτοικο του χωριού Φρατί Καινούριου χωράφι και νερόμυλο, τα οποία βρίσκονται στο χωριό Κούρτες Καινούριου. Τα ακίνητα συνορεύουν από τις τρεις πλευρές με ρυάκι και με δημόσιο δρόμο (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 196, αρ. 387. Βλ. Water in Crete).

Συμβόλαιο πώλησης καταστραμμένου νερόμυλου με ημερομηνία 30 Μαρτίου-8 Απριλίου 1672 (1^ο δεκαήμερο Ζιλχιτζέ 1082). Ο νερόμυλος βρίσκεται στο Σκαλάνι και πωλείται για 12 ασλάνια γρόσια. Πωλητές είναι ο Κωνσταντίνος, γιος του Μιχελή, κάτοικος του χωριού Σκαλάνι Πεδιάδας, ο Νικολός, γιος του Γιώργη, κάτοικος του χωριού Ελιά Πεδιάδας και ο Μηνάς, γιος του Γιάννη, κάτοικος του χωριού Aνώπολη Πεδιάδας και αγοραστής ο Cafer Beşe γιος Mustafa, κάτοικος Χάνδακα (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 205-206, αρ. 412).

Συμβόλαιο πώλησης μισού μεριδίου νερόμυλου με ημερομηνία 26 Απριλίου 1672 (28 Ζιλχιτζέ 1082). Ο νερόμυλος βρίσκεται στον οικισμό Αστρακοί Πεδιάδας και συνορεύει με μύλο του Kara Mustafa Çavuş, με μύλο του Καμένου, με ρυάκι και με βουνό. Περιλαμβάνει όλα τα εξαρτήματά του. Πωλητής είναι ο Mehmed Bey γιος του Hüseyin και αγοραστής ο Γιώργης γιος του Μάρκου (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 217-218, αρ. 437).

Συμβόλαιο πώλησης ακινήτων με ημερομηνία 29 Απριλίου 1672 (1 Μουχαρέμ 1083). Η Fatime Hatun, κόρη του θανόντος Τavukçu Mustafa Paşa πουλά στον Νικολάκη γιο Τζοβάνι ακίνητη περιουσία στην περιφέρεια των μοναστηριών Σίλαμου και Μελίση Τεμένους. Μεταξύ άλλων πουλά καταστραμμένο μύλο, ο οποίος βρίσκεται στην κάτω πλευρά δυο καταστραμμένων νερόμυλων, τους οποίους είχε πουλήσει στον Sahin Beşe (Σταυρινίδης 1976, Β΄, σ. 40-41, αρ. 586∙ Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 234-235, αρ. 472). 

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 29 Μαΐου-7 Ιουνίου 1672 (1^ο δεκαήμερο Σαφέρ 1083) καταγράφεται διένεξη μεταξύ αδελφών για την ιδιοκτησία μεριδίου νερόμυλου στον οικισμό Απόλυχνος Καινούριου. Αντίδικοι είναι τα αδέρφια Mehmed Beşe και Ali Beşe γιοι Abdullah, κάτοικοι του χωριού Απόλυχνος Καινούριου. Ο Mehmed ενάγει τον αδερφό του με την κατηγορία ότι έχει στην κατοχή του το μερίδιο νερόμυλου του θανόντος αδελφού τους Mustafa. Τα τρία αδέρφια, πριν εξισλαμιστούν, είχαν κληρονομήσει από τον πατέρα τους Γιώργη νερόμυλο στον οικισμό Απόλυχνος (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 126, αρ. 244).

Συμβόλαιο ανταλλαγής ακινήτων με ημερομηνία 8-17 Ιουνίου 1672 (2^ο δεκαήμερο Σαφέρ 1083). Καταγράφεται ερειπωμένος νερόμυλος ο οποίος βρίσκεται στο χωριό Μυριστής, κοντά στο υδραγωγείο Κεμέρ Σουγιού, στην κάτω πλευρά δυο ερειπωμένων νερόμυλων. Ο Νικολάκης γιος του Τζοβάνη, κάτοικος Χάνδακα ανταλλάσσει με τη Fatime Hatun κόρη του Τavukçu Mustafa Paşa ακίνητα πλήρους ιδιοκτησίας. Ο Νικολάκης έδωσε ακίνητα τα οποία είχε αγοράσει από την ίδια Fatime Hatun περίπου ένα μήνα πριν (29/4/1672), μεταξύ αυτών και ερειπωμένο μύλο, ο οποίος βρίσκεται στην κάτω πλευρά δυο ερειπωμένων νερόμυλων· η συμβαλλόμενη είχε πουλήσει τους δύο αυτούς μύλους στον Sahin Beşe. Η Fatime Hatun έδωσε μεταξύ άλλων και μύλο στην τοποθεσία Καρυδάκι (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 74, αρ. 634∙ Αϊβαλή κ.ά 2010, σ. 98-99, αρ. 111).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 16 Ιουλίου 1672 (20 Ρεμπιγιουλεβέλ 1083) καταγράφεται κληρονομική διένεξη για χωράφια και νερόμυλο στο χωριό Απάνω Αρχάνες. Τα αδέρφια Μιχελής και Γιώργης του Μανόλη διεκδικούν την περιουσία του θείου τους από την σύζυγο του. Μεταξύ άλλων διεκδικούν και νερόμυλο που βρίσκεται στον οικισμό Απάνω Αρχάνες (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 69, αρ. 61)       Συμβόλαιο πώλησης μεριδίων καταστραμμένου νερόμυλου με ημερομηνία 5 Αυγούστου 1672 (10 Ρεμπιουλαχίρ 1083). Ο νερόμυλος βρίσκεται στο Πενταμόδι Μαλεβιζίου. Μαζί με την πώληση διευθετήθηκε και η επισκευή του. Συγκεκριμένα, ο Κωνσταντίνος γιος του Μιχάλη κάτοικος του χωριού Πενταμόδι, κατείχε καταστραμμένο νερόμυλο. Προκειμένου να τον επισκευάσει έδωσε τα είκοσι από τα τριάντα μερίδια του μύλου στον Γιάννη γιο Μανόλη και στον Νικολό. Αφού τον επισκεύασε πούλησε τα δικά του μερίδια στον Αυγουστή. Ο Νικολός επίσης πούλησε τα δικά του μερίδια στον Γιάννη και τον Αυγουστή. Στην συνέχεια ο Κωνσταντής διεκδίκησε από τους ιδιοκτήτες του νερόμυλου Γιάννη και Αυγουστή χρήματα για την επισκευή του μύλου. Τελικά έλαβε χρήματα και τρία μερίδια νερόμυλου, το οποία και ξαναπούλησε. Τελικά ιδιοκτήτες του μύλου είναι ο Γιάννης, ο Αυγουστής και ο Γιαννάς (Αϊβαλή κ. ά. 2010, σ. 95, αρ. 106).

Συμβόλαιο πώλησης νερόμυλου με ημερομηνία 7 Σεπτεμβρίου 1672 (14 Τζεμαζιγιελεβέλ 1083). Ο νερόμυλος βρίσκεται στο χωριό Άγιος Βασίλειος Πεδιάδας και συνορεύει με οικόπεδο καταστραμμένου μύλου, με το μοναστήρι της Αγίας Κυριακής, με βράχο και με δημόσιο δρόμο. Διαθέτει όλα τα εξαρτήματά του. Πωλητής είναι ο μοναχός Γρηγόριος γιος του Νικολού, κάτοικος του μοναστηριού Αγία Κυριακή στο χωριό Άγιος Βασίλειος Πεδιάδας και αγοράστρια η Ayşe Hatun κόρη του Abdullah, κάτοικος του χωριού Αγία Παρασκευή Πεδιάδας (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 78, αρ. 641∙ Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 135, αρ. 181).

Συμβόλαιο πώλησης ερειπωμένου νερόμυλου με ημερομηνία 25 Σεπτεμβρίου 1672 (2 Τζεμαζιγελαχίρ 1083). Ο μύλος βρίσκεται στην τοποθεσία Μυριστής στο χωριό Σίλαμος Τεμένους. Συνορεύει με ρέμα και με άλλους δύο μύλους. Πωλήτρια είναι η Fatime Hatun κόρη του Τavukçu Mustafa Paşa και αγοραστές οι Yusuf Beşe γιος Abdullah, Sahin Beşe γιος του Abdullah, Μανόλης γιος του Κυριάκου, Γιάννη Κουλάρη γιος του Νικολού, Μιχάλη γιος του Καλαφάτη και Γιώργη γιος του Μανόλη. Ο μύλος συνορεύει με ρέμα, άλλο μύλο της πωλήτριας, μύλο του Sahin Beşe και χωράφια αγοραστών (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 162, αρ. 227).

Συμβόλαιο πώλησης νερόμυλου και αντιδικία για την κυριότητά του με ημερομηνία 27 Σεπτεμβρίου 1672 (4 Τζεμαζιγελαχίρ 1672). Ο Kaber Ağa γιος του Zulfıkar, κεχαγιάς του Σου Κουλεσί στον Χάνδακα, πουλά στον Cafer Çavuş γιο του Mustafa μύλο στο ρέμα Επισκοπή, κοντά στο Σκαλάνι Πεδιάδας, τον οποίο είχε αγοράσει από το κράτος το 1654-55. Ωστόσο, οι Κωνσταντίνος Σεριτζής γιος του Μιχάλη, Μανιός γιος του Γιάννη και Νικολός γιος του Σοχαρά, κάτοικοι στο Σκαλάνι, ισχυριζόμενοι ότι ήταν ιδιοκτήτες του μύλου τον πούλησαν στον Cafer Çavuş για 16 γρόσια. Η κυριότητα του Kaber Ağa αποδείχθηκε αφού ο Cafer Τσάους είχε επισκευάσει τον μύλο, ο οποίος τον αγόρασε από τον Kaber Ağa για 28 γρόσια (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 161, αρ. 225).

Συμβόλαιο πώλησης χωραφιού με ημερομηνία 3 Οκτωβρίου 1672 (12 Τζεμαζιγελαχίρ 1083). Το χωράφι βρίσκεται στο χωριό Γάζι Μαλεβιζίου και συνορεύει με αρδευτικό αυλάκι (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 165, αρ. 234).

Συμβόλαιο πώλησης χωραφιού με ημερομηνία 5 Οκτωβρίου 1672 (12 Τζεμαζιγελαχίρ 1083). Το χωράφι βρίσκεται στο χωριό Γάζι Μαλεβιζίου και συνορεύει με παλιά αρδευτικά κανάλια (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 171, αρ. 244).

Συμβόλαιο πώλησης κήπου με ημερομηνία 9 Οκτωβρίου 1672 (16 Τζεμαζιγελαχίρ 1083). Ο κήπος βρίσκεται στο χωρίο Αξέντι και συνορεύει με ρυάκι και με αυλάκι νερόμυλου (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 171, αρ. 246).

Διένεξη με ημερομηνία 30 Νοεμβρίου 1672 για τη διαχείριση του νερού που κινεί μύλο. Ο Τζώρτζης γιος του Γιαννά, κάτοικος του χωριού Σάρχος Μαλεβιζίου, ενάγει τον Mahmud Ağa γιο του Ahmed και τον Αγγελή γιο παπά-Μανόλη, από το ίδιο χωριό με την κατηγορία ότι οι εναγόμενοι δεν πληρώνουν ενοίκιο για το νερό μύλου. Συγκεκριμένα, πριν από εξήντα χρόνια ο Γιώργης και ο Μανιός Καλίρης, μαζί με τον Παράσχο, αδερφό του Αγγελή, θέλησαν να κατασκευάσουν συνεταιρικά μύλο σε νερόμυλο [ίσως εννοείται θέση με νερόμυλο], που ανήκε στον Γιαννά, πατέρα του ενάγοντος. Ο Γιαννάς δεν δέχθηκε να κατασκευαστεί ο μύλος επάνω στο ιδιόκτητο αυλάκι του και ζήτησε τέσσερα μουζούρια σιτάρι ετησίως ως ενοίκιο για το νερό που θα παρείχε από το αυλάκι. Όταν πέθανε ο Γιαννάς, ο γιος του συνέχισε να λαμβάνει το ενοίκιο, όπως και μετά τον θάνατο του Παράσχου, λάμβανε το ενοίκιο από τον Αγγελή, στον οποίο κληροδοτήθηκε ο μύλος. Όταν όμως ο Γιώργης και ο Μανιός Καλίρης πούλησαν τα μερίδια τους στον εν λόγω Mahmud Ağa, οι εναγόμενοι αρνήθηκαν να καταβάλουν τα ενοίκια. Οι εναγόμενοι αρνήθηκαν την κατηγορία. Ο ενάγων δεν προσκόμισε αποδείξεις, παρόλο που ζήτησε και πήρε την σχετική προθεσμία και τελικά διατάχθηκε να μην παρεμβαίνει στα δικαιώματα του μύλου (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 231-232, αρ. 360). 

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 12-20 Δεκεμβρίου 1672 (3^ο δεκαήμερο Σαμπάν 1083) καταγράφεται κτηματική διένεξη σχετικά με χωράφι στο χωριό Βρέλι Καινούριου, το οποίο συνορεύει με αύλακα νερού (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 96, αρ. 668∙ Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 245-246, αρ. 384.

Πώληση μισού μεριδίου καταστραμμένου νερόμυλου με ημερομηνία 24 Δεκεμβρίου 1672 (4 Ραμαζάν 1083). Ο μύλος βρίσκεται στην κοιλάδα του Τσαμεσούη Ντερεσί (Κατσαμπά) Τεμένους. Πωλητής είναι ο Osman Ağa γιος του Ömer Αlay Bey, κάτοικος του χωριού Βενεράτο Τεμένους, και αγοραστής ο κεχαγιάς των εθελοντών της αριστερής πτέρυγας Aγιάνης Ντιλαβέρ Ağa γιο του Abdul Manan (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 257-258, αρ. 398).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση  με ημερομηνία 24 Ιανουαρίου 1673 (5 Σεβαλ 1083 καταγράφεται παλαιότερη συμφωνία για την επισκευή νερόμυλου στον οικισμό Ίνια. Ο μύλος ανήκει στην Gülbui κόρη του Abdullah, κάτοικο Χάνδακα (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 270, αρ. 423).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Φεβρουαρίου 1673 (10 Ζιλκαντέ 1083) καταγράφεται κτηματική διένεξη σχετικά με χωράφι, στα όρια του χωριού Προύσα, το οποίο συνορεύει με αυλάκι (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 102, αρ. 682∙ Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 305, αρ. 486).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 5 Απριλίου 1673 (17 Ζιλχιτζέ 1083) καταγράφεται διένεξη για την καταπάτηση μισού μεριδίου νερόμυλου στο χωριό Μαδέ Τεμένους. Αντίδικοι είναι η Fatime Hatun κόρη του Ömer Αlay Bey και ο Mustafa Beşe γιος του Hamza (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 345-346, αρ. 571).

Δωρεά ακινήτων με ημερομηνία 14 Απριλίου 1673 (26 Ζιλχιτζέ 1083). Μεταξύ άλλων ακινήτων καταγράφεται και δεντρόκηπος στο χωριό Αλητζανή Ρίζου, ο οποίος περιλαμβάνει τρεχούμενο νερό (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ.110 αρ. 696· Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 350, αρ. 580).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 17 Απριλίου 1673 (29 Ζιλχιτζέ 1083) καταγράφεται συμβιβασμός σχετικά με την ιδιοκτησία μισού μερίδιου νερόμυλου στην Άνω Βιάννο. Αντίδικες ήταν η Σοφία κόρη του θανόντος Δασκαλογιάννη, κάτοικος στο χωριό Άνω Βιάννος και η Ελιά κόρη του παπά-Μανιού, σύζυγος του θανόντος (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 354 - 355, αρ. 588).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 14 Μαΐου 1673 (27 Μουχαρέμ 1084) καταγράφεται ενοικίαση νερόμυλου στο χωριό Αλικιανός του καζά Χανίων. Ο Μιχελής γιος του Νικολού, της συντεχνίας των αρτοποιών στον Χάνδακα, δηλώνει ότι κατέχει νερόμυλο πλήρους ιδιοκτησίας στο χωριό Αλικιανή, τον οποίο έχει εκμισθώσει στο Γιαντογιάννη για 15 μουζούρια σίκαλη τον χρόνο και ορίζει τον πληρεξούσιο για την παραλαβή της σίκαλης (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 377, αρ. 633).

Αίτηση για τη διανομή περιουσίας θανόντος με ημερομηνία 26 Μαΐου 1673 (9 Σαφέρ 1084). Στην περιουσία περιλαμβάνονται και πέντε μερίδια νερόμυλου στο Φόδελε Μυλοπόταμου. Ο θανών Νικολός γιος του Γιάννη, κάτοικος του χωριού Φόδελε, κατείχε μεταξύ άλλων και πέντε από τα δεκαέξι μερίδια νερόμυλου στο ίδιο χωριό. Μετά τον θάνατό του οι κληρονόμοι του ζητούν τη διανομή της περιουσίας του (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 385, αρ. 652).

Διένεξη με ημερομηνία 13 Ιουλίου 1673 για την διοχέτευση νερού σε νερόμυλο στο χωριό Βενεράτο Τεμένους. Ο Ahmed Beşe γιος του Χαλίλ, κάτοικος Βενεράτου, κατηγόρησε τον Osman Bey γιο του Ömer Bey και τον παπά-Γιάννη γιο Γιώργη, κάτοικους του ίδιου χωριού, για κατάχρηση του νερού του ρυακιού. Συγκεκριμένα, ενώ από παλιά ο Ahmed Beşe χρησιμοποιούσε για το νερόμυλο του, εκτός από το νερό της κρήνης του Αγίου Φανουρίου και τη μισή ποσότητα νερού από το ρυάκι του Απόλλωνα και οι εναγόμενοι χρησιμοποιούσαν την υπόλοιπη ποσότητα για το δικό τους νερόμυλο, εδώ και δέκα μέρες οι τελευταίοι χρησιμοποιούσαν όλο το νερό από το ρυάκι για το δικό τους μόνο νερόμυλο. Παρόλο που ο ενάγων δικαιώθηκε και έχει στα χέρια του χοτζέτι για τη διανομή του νερού, οι εναγόμενοι αρνούνται να συμμορφωθούν και συνεχίζουν τη διαμάχη με τον ενάγοντα. Ύστερα από μεσολάβηση τρίτων ήρθαν σε συμβιβασμό. Συμφώνησαν αμοιβαία ότι θα μοιράζονται το νερό και από την κρήνη και από το ρυάκι για τους νερόμυλούς τους. Την περίοδο του καλοκαιριού, όταν το νερό δεν επαρκεί θα χρησιμοποιούν το νερό της κρήνης και του ρυακιού εκ περιτροπής, δηλαδή, οκτώ μέρες ο ενάγων και οκτώ μέρες οι εναγόμενοι (Σταυρινίδης, τ. Β΄, σ. 148-149, αρ. 710· Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 420, αρ. 715).

Συμβόλαιο πώλησης μισού ερειπωμένου νερόμυλου με ημερομηνία 10 Δεκεμβρίου 1673 (1 Ραμαζάν 1084). Ο νερόμυλος βρίσκεται στο χωριό Κάτω Αρχάνες Τεμένους. Πωλητής είναι ο Γιώργης γιος του Μανιά, κάτοικος του χωριού Κουνάβοι Πεδιάδας, ο οποίος έχει την πλήρη ιδιοκτησία του μύλου και αγοραστής ο Γιάννης γιος του παπα-Μιχάλη (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 159-160, αρ. 231).

Συμβόλαιο πώλησης νερόμυλου με ημερομηνία 24 Δεκεμβρίου 1673 (15 Ραμαζάν 1084). Πωλείται μισό μερίδιο νερόμυλου στην τοποθεσία Γερακίνα του χωριού Βενεράτου. Πωλήτρια είναι η Εργίνα κόρη του Γιώργη και αγοραστής ο Τζώρτζης γιος του Φραγκιά (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 160, αρ. 232).

Συμβόλαιο πώλησης νερόμυλου με ημερομηνία 8 Σεπτεμβρίου 1674 (7 Τζεμαζιγελαχίρ 1085). Πωλείται νερόμυλος πλήρους ιδιοκτησίας στο χωριό Σκαλάνι Πεδιάδας, για 70 ασλάνια γρόσια. Ο νερόμυλος βρίσκεται μέσα στο τεμλίκι του Osman Efendi. Πωλείται μαζί με χωράφι μέσα στο οποίο τρέχει το αυλάκι του νερόμυλου. Πωλήτρια είναι η Hatice κόρη του Abdullah, η οποία κατοικεί κοντά στο φρούριο Ιναντιγέ και αγοραστής ο κεχαγιάς των ντόπιων τοπσήδων Ahmed Ağa γιος του Abdullah  (Βαρούχα κ.α. 2008, σ. 320, αρ. 555).

Συμβόλαιο πώλησης νερόμυλου με ημερομηνία 4 Νοεμβρίου 1674 (5 Σαμπάν 1085). Πωλείται ένα από τα πέντε μερίδια νερόμυλου στο χωριό Παναγιά Πεδιάδας. Πωλήτρια είναι η Ελιά κόρη του Κωνσταντίνου, η οποία έχει και την πλήρη ιδιοκτησία του μύλου και αγοραστής ο Hasan Bey, γιος του Ahmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 338, αρ. 594).

Συμβόλαιο πώλησης τριών από τα τέσσερα μερίδια νερόμυλου με ημερομηνία 5 Νοεμβρίου 1674 (6 Σαμπάν 1085). Ο νερόμυλος βρίσκεται στο Σινάπι Τεμένους. Πωλητής είναι ο Μιχάλης γιος του Γιώργη, κάτοικος του χωριού Βενεράτο Τεμένους και αγοραστής ο ζιμής Σεφέρ γιος του Αχάτ (Βαρούχα κ.α. 2008, σ. 335, αρ. 588).

Συμβόλαιο πώλησης χωραφιού με ημερομηνία 21 Ιανουαρίου 1678 (27 Ζιλκαντέ 1088). Το χωράφι βρίσκεται στο χωριό Μακρυτοίχος και συνορεύει με αυλάκι μύλου και ποτάμι (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 505, αρ. 856).

Συμβόλαιο ενοικίασης νερόμυλου με ημερομηνία 1 Ιουνίου 1684 (Τζεμαζιγελαχίρ 1095). Ο νερόμυλος βρίσκεται κοντά στο χωριό Αϊτάνια [;] Πεδιάδας και λειτουργεί με το νερό του ποταμού του ίδιου χωριού. Ο νερόμυλος ανήκει στον υδρονομέα Mustafa Bey γιο του Abdul Manan και τον παπά-Νικηφόρο γιο του Μανιού. Ο Mustafa εκμισθώνει στον παπά-Νικηφόρο το εξ αδιαιρέτου μερίδιό του από τον νερόμυλο για έξι μουζούρια σιτάρι το χρόνο (Αϊβαλή κ.ά 2010, σ. 469, αρ. 783).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Αυγούστου 1684 (28 Σαμπάν 1095) καταγράφεται η διεκδίκηση περιουσίας θανόντος. Πρόκειται για τσιφλίκι με νερόμυλο στην Αγία Τριάδα Πυργιώτισσας. Η Ayşe κόρη του Receb και σύζυγος του θανόντος Küçük Mehmed Ağa ενάγει τον τουρνατζήμπαση Ahmed Ağa με την κατηγορία ότι κατέχει παράνομα τσιφλίκι το οποίο της είχε δωρίσει ο σύζυγος της πριν πεθάνει. (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 542-543, αρ. 926.)

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 17 Οκτωβρίου 1684 (8 Ζιλκαντέ 1095) καταγράφεται κληρονομική διένεξη. Η διένεξη αφορά νερόμυλο στο χωριό Ξιδάς Πεδιάδας. Ο κηδεμόνας των ανηλίκων Hüseyin και Mustafa ενάγει τη Hatice κόρη του Mustafa με την κατηγορία ότι καταπατεί νερόμυλο πλήρους ιδιοκτησίας στο χωριό Ξιδάς, με γνωστά σύνορα που κληρονόμησαν τα παιδιά από την περιουσία του πατέρα τους. Η εναγόμενη δηλώνει ότι έλαβε τον νερόμυλο ως αντάλλαγμα για τη μη προκαταβαλλόμενη δωρεά των 5.000 ακτσέ που δικαιούταν η μητέρα της και σύζυγος του θανόντος (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 551, αρ. 945.)

Υποθήκευση κινητής και ακίνητης περιουσίας με ημερομηνία 3 Μαρτίου 1685 (27 Ρεμπιγιουλεβέλ 1096). Ο Φραγκιάς Χαιρέτης γιος του Γιαννά, κάτοικος του χωριού Ρογδιά Μαλεβιζίου υποθηκεύει την κινητή και ακίνητη περιουσία του. Στην υποθηκευμένη περιουσία περιλαμβάνονται και δύο μερίδια νερόμυλου στο χωριό Καβροχώρι Μαλεβιζίου∙ ο νερόμυλος λειτουργεί με νερό από το ποτάμι του ίδιου χωριού (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 219-220, αρ. 810∙ Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 575-576, αρ. 989).

Συμβόλαιο πώλησης χωραφιού με ημερομηνία 1 Μαΐου 1685 (27 Τζεμαζιγιελεβέλ 1096). Το χωράφι βρίσκεται στο χωριό Αμπελούζος Καινούριου, στην πώληση περιλαμβάνεται και ένα μερίδιο νερόμυλου. Πωλητές είναι ο ηγούμενος της Μονής Βροντισίου Φιλόθεος γιος του Κωνσταντίνου, ο Μακάριος γιος του Στεφάνου, ο Αθανάσιος γιος του Γιάννη και ο Ιερώνυμος γιος του Αντρέα, μοναχοί και κάτοικοι της μονής Σαντιρβανλή (Μονή Βροντισίου) και αγοραστής ο Abdurrahman γιος του Abdullah (Σταυρινίδης Β΄, 1976, αρ. 835, σ. 236-237∙ Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 604, αρ. 1035).

Συμβόλαιο πώλησης χωραφιού και μύλου με ημερομηνία 31 Ιουλίου 1685 (29 Σαμπάν 1096). Πωλείται μισό μερίδιο από χωράφι και μισός μύλος στον οικισμό Σκαλάνι Πεδιάδας. Πωλητής είναι ο Γιάννης γιος του Μανιού από την συντεχνία των ραφτών του Χάνδακα και αγοραστής ο Ali Beşe γιος του Abdurrahman (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 627, αρ. 1075).

Συμβόλαιο πώλησης ακινήτων με ημερομηνία 12 Φεβρουαρίου 1689 (21 Ρεμπιουλαχίρ 1100). Μεταξύ άλλων πωλείται και νερόμυλος στο χωριό Άγιος Βασίλειος Πεδιάδας, ο οποίος λειτουργεί με νερό του χωριού Χουδέτσι. Πωλήτρια είναι η Fatima, κάτοικος της συνοικίας Βαλιντέ σουλτάν στον Χάνδακα (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 524, αρ. 937.)

Συμβόλαιο πώλησης ακινήτων με ημερομηνία 22 Φεβρουαρίου 1689 (2 Τζεμαζιγιελεβέλ 1100). Τα ακίνητα βρίσκονται στον οικισμό Σίβας Μαλεβιζίου∙ σε αυτά περιλαμβάνεται και κήπος, ο οποίος συνορεύει με το Κιοτσούκ Ντερέ, με τοίχο ερειπωμένου νερόμυλου και με δυο δημόσιους δρόμους (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 429, αρ. 775).

Συμβόλαιο πώλησης χωραφιού με ημερομηνία 7 Αυγούστου 1689 (20 Σεβάλ 1100). Το χωράφι βρίσκεται στον οικισμό Καβροχώρι Μαλεβιζίου. Το χωράφι συνορεύει με ρέμα και κανάλι νερόμυλου (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 506- 507, αρ. 898 και 899).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση του έτους 26 Οκτωβρίου 1688-14 Οκτωβρίου 1689 (1100) καταγράφεται διένεξη για την κυριότητα νερόμυλου στον οικισμό Στάβιες Μονοφατσίου. Ο Αντώνης γιος του θανόντος Μάρκου και ο Γιώργης γιος του θανόντος Γιάννη, κάτοικοι του χωριού Στάβιες Μονοφατσίου, ενάγουν το Mustafa Beşe γιο Mehmed Bey. Ισχυρίζονται ότι τους ανήκουν τα 2/3 υδρόμυλου και γειτονικού χωραφιού στην τοποθεσία Μπουγιούκ Ντερέ (μεγάλο ρυάκι) στο ίδιο χωριό, τα οποία είχε στην κυριότητά του ο πατέρας του εναγόμενου. Υποστηρίζουν ότι τα ακίνητα ερημώθηκαν κατά την περίοδο της κατάκτησης και στη συνέχεια οι πατέρες τους μαζί με τον πατέρα του εναγόμενου, αφού τα επιδιόρθωσαν, μοίρασαν το νερόμυλο σε τρία μερίδια. Μετά τον θάνατο των πατέρων τους, οι ενάγοντες κληρονόμησαν τα μερίδια των θανόντων τα οποία και διεκδικούν. Ο εναγόμενος ισχυρίζεται ότι, όταν ο στρατός του Ισλάμ κατέβαλε την περιοχή, πριν από 38 χρόνια, ο ιδιοκτήτης του μύλου έφυγε και ο πατέρας του, μαζί με τους πατέρες των εναγόντων τον επιδιόρθωσαν. Στη συνέχεια, ωστόσο, το κράτος θέλησε να τον πουλήσει και, αφού οι πατέρες των εναγόντων παραιτήθηκαν από την αγορά, τον αγόρασε ο πατέρας του εναγόμενου και επέστρεψε στους τελευταίους τα έξοδα επιδιόρθωσης, συνεπώς ο μύλος ανήκει στον πατέρα του. Μάρτυρες επιβεβαίωσαν την κατάθεσή του και οι ενάγοντες παραιτήθηκαν από τη διεκδίκηση (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 523-524, αρ. 936)

Συμβόλαιο πώλησης ακινήτων με ημερομηνία 22 Ιανουαρίου 1763 (7 Ρετζέπ 1176). Στα ακίνητα περιλαμβάνονται δεκατρία από τα δεκαέξι συνολικά μερίδια δύο ερειπωμένων νερόμυλων, ο ένας, με γνωστά σύνορα, βρίσκεται κοντά σε πηγή στο χωριό Αυλή Πεδιάδας, περιλαμβάνει καταστραμμένο υδαταγωγό, πηγάδι, στέρνα, μυλόπετρα και στάβλο, ο δεύτερος, με γνωστά σύνορα βρίσκεται στην τοποθεσία Μιτζιλίχι [;] στο ίδιο χωριό. Αγοραστής είναι ο İsmail Efendi γιος του Mustafa (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 445-446, αρ. 887).

Συμβόλαιο πώλησης μεριδίου νερόμυλου με ημερομηνία 14 Μαΐου 1763 (11 Ζιλκαντέ 1176). Πωλείται ένα από τα 16 μερίδια καταστραμμένου νερόμυλου και των γύρω από αυτόν τόπων και δέντρων για 45 γρόσια. Ο νερόμυλος βρίσκεται την τοποθεσία Μιτζιλίχι [;] κοντά στο χωριό Αυλή Πεδιάδας, περιλαμβάνει καταστραμμένους υδαταγωγούς που του διοχετεύουν το νερό από πηγή με τρεχούμενο νερό, καθώς επίσης δεξαμενή και πηγάδι. Πωλήτρια είναι η Fatima κόρη του el-Hac Mustafa, κάτοικος Χάνδακα και αγοραστής ο İsmail Efendi γιος του Mustafa (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 462-463, αρ. 913).

Συμβόλαιο πώλησης μεριδίου νερόμυλου με ημερομηνία 14 Μαΐου 1763 (11 Ζιλκαντέ 1176). Πωλούνται δύο μερίδια από τα 16 καταστραμμένου νερόμυλου και των γύρω από αυτόν τόπων και δέντρων για 45 γρόσια. Ο νερόμυλος βρίσκεται την τοποθεσία Μιτζιλίχι [;] κοντά στο χωριό Αυλή Πεδιάδας, περιλαμβάνει καταστραμμένους υδαταγωγούς που του διοχετεύουν το νερό από πηγή με τρεχούμενο νερό, καθώς επίσης δεξαμενή και πηγάδι. Πωλητής είναι ο el-Hac Yünüs Efendi, γιος του el-Hac İsmail Efendi, κάτοικος Χάνδακα και αγοραστής ο İsmail Efendi γιος του Mustafa (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 463-464, αρ. 914).

Αφιερωτήριο έγγραφο του Yakasizade el-Hac Mustafa Ağa γιου του Mehmed με ημερομηνία 6 Μαΐου 1764 (5 Ζιλκαντέ 1177). Γίνεται αναφορά σε ρυάκι και νερόμυλο στο χωριό Καλέσα Πεδιάδας. Αναφέρονται ρυάκια στα χωριά Πενταμόδι και Καινούριο Χωριό, ενώ στο τελευταίο σημειώνεται και βρύση ονόματι «Σιβρί Τσεσμέ» (Σταυρινίδης Ε', 1985, σ. 230-231, αρ. 2807Α· ΤΑΗ 28 σ. 17-19).

Διαθήκη του μυλωνά Veli Beşe γιου του İbrahim με ημερομηνία 22 Μαρτίου 1770 (25 Ζιλκαντέ 1183). Μεταξύ των περιουσιακών του στοιχείων αναφέρεται ελαιοτριβείο με νερόμυλο στο χωριό Πενταμόδι Μαλεβιζίου αξίας 600 παράδων (ΤΑΗ 31, σ. 37-38∙ Water in Crete).

Αφιερωτήριο έγγραφο του ντόπιου γενίτσαρου του 21ου μπολούκ Ali Beşe γιου του Κalayci Hüseyin, κατοίκου της συνοικίας Μπαλτά Αγά στον Χάνδακα, με ημερομηνία 10 Μαρτίου 1771 (23 Ζιλκαντέ 1184). Αναφέρονται, μεταξύ άλλων, ελαιοτριβείο με νερόμυλο στο Πενταμόδι Μαλεβιζίου και ακίνητο με χαμάμ, δεξαμενή (havuz), και τρεχούμενο νερό (ΤΑΗ 31, σ. 74-76∙ Water in Crete).

Συμβόλαιο πώλησης ακινήτων με ημερομηνία 15 Ιουνίου 1771 (3 Ρεμπιουλεβέλ 1185). Πωλούνται αμπέλι και κήπος, στο χωριό Κεράσα Μαλεβιζίου, με τρεχούμενο νερό με δικαίωμα χρήσης τρεις ημέρες την εβδομάδα (ΤΑΗ 31, σ. 113∙ Water in Crete).

Συμβόλαιο πώλησης ακινήτων με ημερομηνία 4 Οκτωβρίου 1771 (25 Τζεμαζιγιουλάχιρ 1185). Πωλείται μεταξύ άλλων, χωράφι με νερό (su-basar) στο χωριό Κάτω Μιλιαρίσι Ρίζου. Επίσης αναφέρεται η ύπαρξη ποταμιού στο ίδιο χωριό και πωλείται ακίνητο με τρεχούμενο νερό με δικαίωμα χρήσης δύο ημέρες στις οκτώ (ΤΑΗ 31, σ. 123-124∙ Water in Crete).

Υπόθεση κτηματικής διένεξης μεταξύ μουσουλμάνων με ημερομηνία 3 Μαρτίου 1772 (29 Ζιλκαντέ 1185) αναφέρεται μισό μερίδιο νερόμυλου στο χωριό Σινάπι Τεμένους (ΤΑΗ 31, σ.160∙ Water in Crete).

Συμβόλαιο πώλησης ακινήτων με ημερομηνία 4 Οκτωβρίου 1780 (5 Σεβάλ 1194). Καταγράφονται μεταξύ άλλων: χωράφι με νερό (su-hare) 20 μουζουριών στην περιοχή Εσκί Χαρμάν, κοντά στο χωριό Φοινικιά Πεδιάδας, χωράφι με νερό (su-hare) 10 μουζουριών στην τοποθεσία Μαυρομάτι στο ίδιο χωριό που συνορεύει από τη μια πλευρά με χαράκι με νερό και από μια άλλη με ποτάμι και χωράφι με νερό (su-basar) 14 μουζουριών που βρίσκεται κάτω από χαράκι μύλου (değirmen harkı altında kâ’in) και συνορεύει από τη μια πλευρά με ποτάμι και από μιαν άλλη με χαράκι νερού (ΤΑΗ 32, σ. 150-151∙ Water in Crete).

Διαθήκη του Mirasyedi el-Hac İ Mehmed Αγά γιου του Osman, εκ των συνταξιούχων χασεκί των αυτοκρατορικών γενιτσάρων του Χάνδακα με ημερομηνία 24 Φεβρουαρίου 1781 (1 Ρεμπιουλεβέλ 1195). Μεταξύ των περιουσιακών του στοιχείων καταγράφεται μισό μερίδιο νερόμυλου αλευριού αξίας 6.000 παράδων στο χωριό Ποταμιές Πεδιάδας (ΤΑΗ 32, σ. 151-154∙ Water in Crete).

Διαθήκη του κατοίκου Χάνδακα σερμπεττζή Hüseyin Beşe γιου του Mehmed με ημερομηνία 27 Ιουνίου 1781 (5 Ρετζέμπ 1195). Μεταξύ των περιουσιακών του στοιχείων αναφέρεται στην περιοχή Σουλόπουλο (Τεμένους;) νερόμυλος αλευριού, ο οποίος μαζί με μουριές και χωράφι επτά μουζουριών εκτιμάται στους 25.240 παράδες (ΤΑΗ 32, σ. 42-44∙ Water in Crete).

Διαθήκη με ημερομηνία 2 Σεπτεμβρίου 1782 (25 Ραμαζάν 1196). Καταγράφεται, μεταξύ άλλων, χωράφι πέντε μουζουριών με νερό (su-hare) στο χωριό Γούβες Πεδιάδας (ΤΑΗ 32, σ. 76-77∙ Water in Crete).

Διαθήκη του Mustafa Beşe γιου του φούρναρη Yusuf από το χωριό Ντεντελέρ (πιθανόν Βόνη;) Πεδιάδας με ημερομηνία 13 Νοεμβρίου 1787 (3 Σαφέρ 1202). Μεταξύ των ακινήτων του αναφέρεται μισό μερίδιο νερόμυλου αλευριού (asyab-ı dakik) στο προαναφερθέν χωριό το οποίο πωλήθηκε έναντι 13.200 παράδων (ΤΑΗ 29, σ. 119∙ Water in Crete).

Διαθήκη της Hatice κόρης του el-Hac Ömer Usta με ημερομηνία 14 Μαρτίου 1788 (7 Τζεμαζιγιουλάχιρ 1202). Ανάμεσα στα ακίνητα που καταγράφονται ως περιουσία της σημειώνονται μερίδιο 5 από τα 12 μερίδια ενός νερόμυλου αλευριού (asyab-ı dakik) στο χωριό Χιγιαρλί Ντερέ [Καρτερός] αξίας 12.000 παράδων (ΤΑΗ 29, σ. 102).

Διαθήκη της Fatima Hatun κόρης του Ahmed, κατοίκου Χάνδακα με ημερομηνία 1 Μαρτίου 1790 (15 Τζεμαζιγιουλάχιρ 1204). Μεταξύ των περιουσιακών της στοιχείων σημειώνεται νερόμυλος μίας εισόδου στο χωριό Αμαριανό Πεδιάδας. Ο νερόμυλος απογράφεται μαζί με τσιφλίκι μίας εισόδου, δύο κήπους έκτασης πέντε ντονούμ, ένα καινούργιο αμπέλι, καρποφόρα δένδρα και 400 ελιές. Συνολικά η αξία των παραπάνω περιουσιακών στοιχείων υπολογίζεται σε 40.000 παράδες. (ΤΑΗ 29, σ. 216-218∙ Water in Crete).

Διαθήκη του Keçeci el-Hac Mustafa γιου του Musli από τη συνοικία Μπαλτά Αγά του Χάνδακα, με ημερομηνία 28 Μαρτίου 1790 (13 Ρετζέμπ 1204). Καταγράφονται

ελαιοτριβείο με νερόμυλο, μερίδια ελαιοτριβείου με νερόμυλο, καθώς και μερίδια ενός λειτουργικού και ενός ερειπωμένου νερόμυλου στο χωριό Βαγιωνιά Μονοφατσίου. Τέλος, σημειώνεται νερόμυλος στο χωριό Αϊτάνια (ΤΑΗ 29, σ. 205-207∙ Water in Crete).

Διαθήκη el-Hac İsmail γιου του Abdullah κατοίκου Λατσίδας Μεραμπέλλου, με ημερομηνία 19 Απριλίου 1790 (5 Σαμπάν 1204). Καταγράφονται χωράφι ενός μουζουριού με νερό αξίας 200 παράδων, ελαιώνας σε τοποθεσία ονόματι «Σουλού» και δυο μερίδια ελαιοτριβείου με νερόμυλο που αποτελείται συνολικά από έξι μερίδια (ΤΑΗ 29, σ. 207∙ Water in Crete).

Διαθήκη του Mehmed Οντάμπαση Ağa γιου του Mustafa, κατοίκου της συνοικίας Μπαλτά Αγά στον Χάνδακα, με ημερομηνία 22 Απριλίου 1790 (8 Σαμπάν 1204). Μεταξύ των περιουσιακών του στοιχείων στο χωριό Τυλισός Μαλεβιζίου αναφέρεται νερόμυλος αλευριού μιας εισόδου αξίας 20.000 παράδων (ΤΑΗ 29, σ.208-209∙ Water in Crete).

Διαθήκη με ημερομηνία 21 Ιουνίου 1790 (9 Σεβάλ 1204). Σημειώνονται μεταξύ άλλων δύο χωράφια με νερό στο χωριό Καρκαδιώτισα Τεμένους (ΤΑΗ 29, σ. 225-227∙ Water in Crete).

Διαθήκη με ημερομηνία 31 Αυγούστου 1790 (21 Ζιλχιτζέ 1204 ). Σημειώνονται μεταξύ άλλων τρία χωράφια με νερό στο χωριό Αβδού Πεδιάδας (ΤΑΗ 29, σ. 234∙ Water in Crete).