Υδροδότηση των οικισμών
Εισαγωγή
Στην ενότητα αυτή συγκεντρώθηκαν πληροφορίες για τα έργα υδροδότησης που πραγματοποιήθηκαν στις πόλεις της Κρήτης κατά τη βενετική και την οθωμανική περίοδο. Το υλικό που συγκεντρώθηκε είναι από τη φύση του αρκετά ανομοιογενές και ανισοβαρές. Σε ό,τι αφορά τα είδη των πηγών, αυτές περιλαμβάνουν επίσημες εκθέσεις και νοταριακές πράξεις της βενετικής περιόδου, ιεροδικαστικές καταχωρίσεις και λυτά έγγραφα των οθωμανικών χρόνων, αφηγηματικές πηγές, όπως οι περιηγητικές, και από τις δύο περιόδους, τον τύπο για τον 19ο αιώνα, καθώς και τη δευτερεύουσα βιβλιογραφία του 20ού και του 21ου αιώνα. Σε ό,τι αφορά τον όγκο των διαθέσιμων πληροφοριών, για τον Χάνδακα, το Μεγάλο Κάστρο, υπάρχει σημαντικός αριθμός μαρτυριών για την κατασκευή και τις επισκευές έργων διοχέτευσης, αποθήκευσης και διανομής νερού, όπως και για τη διαχείριση των υδάτινων πόρων, τον υπολογισμό της ποσότητας που διοχετευόταν στις διάφορες εγκαταστάσεις και τους κανόνες που διείπαν τη χρήση τους. Αρκετές είναι και οι μαρτυρίες για το δίκτυο υδροδότησης του Ρέθυμνου, ιδιαίτερα για τον 19ο αιώνα, ενώ λιγοστές είναι οι μαρτυρίες για τα Χανιά.
Ο Giuseppe Gerola είναι ο πρώτος ερευνητής που ασχολήθηκε με τα έργα υδροδότησης που πραγματοποιήθηκαν στις πόλεις της Κρήτης κατά τη βενετική περίοδο, αφιερώνοντας στο θέμα αυτό μερικές σελίδες στο μνημειώδες έργο του Monumenti Veneti nell isola di Creta. Παρουσίασε υλικά κατάλοιπα δομών υδροδότησης των πόλεων και παρέθεσε σχετικές μαρτυρίες από τις αναφορές των κρατικών αξιωματούχων. Ακόμα κατέγραψε τις βενετικές κρήνες που εντόπισε σε όλη την Κρήτη (Gerola IV, 11-75). Το έργο του αποτέλεσε την αφετηρία για κάθε σχετική μελέτη.
Το σύστημα υδροδότησης του Χάνδακα, του Μεγάλου Κάστρου, μελετήθηκε διεξοδικά από τον Στέργιο Σπανάκη. Η μελέτη του Η ύδρευση του Ηρακλείου (Σπανάκης 1981) αποτέλεσε τη βάση της αντίστοιχης υποενότητας στον παρόντα κατάλογο. Η έρευνά του καλύπτει τη μακρά περίοδο από το 828 μέχρι το 1938, αλλά η έμφαση δίνεται στη βενετική εποχή. Αν και δημοσιεύτηκε το 1981, είχε ολοκληρωθεί περισσότερο από τρεις δεκαετίες νωρίτερα, προτού δηλαδή ο Σταυρινίδης δημοσιεύσει σε μετάφραση αρκετές χιλιάδες καταχωρίσεις από τους ιεροδικαστικούς κώδικες του Τουρκικού Αρχείου Ηρακλείου της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης (Σταυρινίδης Α΄-Ε΄, 1975-1985). Σε αυτές περιλαμβάνεται σημαντικός αριθμός μαρτυριών σχετικών με τη διαχείριση του νερού: ίδρυση κρηνών και χαμάμ, αναζήτηση νέων πηγών, επέκταση του υπάρχοντος δικτύου υδροδότησης, καταγραφές της ποσότητας νερού που διανέμεται. Νεότερες μελέτες, όπως της Ελένης Καραντζίκου (2005), συνοψίζουν και εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας για τη διαχείριση του νερού στο Ηράκλειο. Ιδιαίτερα χρήσιμη για τη διαχείριση του νερού κατά τη βενετική περίοδο ήταν η μελέτη της Ρομίνας Τσακίρη (Tsakiri 2018).
Αντίστοιχες μελέτες δεν υπάρχουν για τα Χανιά. Το έργο του Gerola παραμένει η κύρια μελέτη για την υδροδότηση της πόλης κατά τη βενετική περίοδο∙ μαρτυρίες για την οθωμανική περίοδο αντλούμε από τη μελέτη του Γιάννη Σπυρόπουλου Οθωμανική διοίκηση και κοινωνία στην προεπαναστατική δυτική Κρήτη: αρχειακές μαρτυρίες (1817-1819) (Σπυρόπουλος 2015). Κρήνες που διατηρούνται μέχρι σήμερα ή που σώζονταν στις αρχές του 20ού αιώνα είναι γνωστές από τις δημοσιεύσεις του Μιχάλη Ανδριανάκη (Ανδριανάκης 1997∙ Ανδριανάκης 2019· Ανδριανάκης υπό έκδοση).
Περισσότερες αναφορές υπάρχουν στα έργα υδροδότησης του Ρεθύμνου (Δημακόπουλος 1970∙ Παπιομύτογλου 1990∙ Μαλαγάρη – Στρατιδάκης, 1995∙ Παπαδάκης 2005∙ Πετρακάκη 2008). Η πτυχιακή εργασία της Μαρίας Αχτύπη Λαϊκές κρήνες στο Ρέθυμνο (Αχτύπη 2008) συνέβαλε σημαντικά στην καταγραφή των κρηνών. Το οθωμανικό σύστημα παροχής νερού παρουσιάστηκε διεξοδικά στη μεταπτυχιακή εργασία της Άννας Ανδροβιτσανέα, Το οθωμανικό σύστημα υδροδότησης (Ανδροβιτσανέα 2017). Τέλος, στη βασισμένη σε δύο ιεροδικαστικούς κώδικες διδακτορική διατριβή του Mustafa Oğuz περιέχονται αρκετές μαρτυρίες για τις δομές υδροδότησης των κατοικιών (Oğuz 2002).
Η καταγραφή των χαμάμ τόσο στα Χανιά όσο και στο Ρέθυμνο βασίστηκε στη μελέτη της Ελένης Κανετάκη Οθωμανικά λουτρά στον ελλαδικό χώρο (Κανετάκη 2008).
Η ψηφιακή καταγραφή των οθωμανικών μνημείων της Κρήτης, υπό τη διεύθυνση και σε επιμέλεια του Ηλία Κολοβού, στο ηλεκτρονικό πληροφοριακό σύστημα Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών/ΙΤΕ αποτέλεσε επίσης πολύτιμο εργαλείο.
Παράλληλα αξιοποιήθηκαν αδημοσίευτα έγγραφα από το Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ), καθώς και από το Οθωμανικό Αρχείο των Αρχείων της Τουρκικής Προεδρίας στην Κωνσταντινούπολη (T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı – Osmanlı Arşivi) (BOA). Κάποια από τα έγγραφα αυτά περιλαμβάνονται σε κατάστιχα ενώ άλλα είναι λυτά. Σε αυτά εντοπίστηκαν ποικίλες μαρτυρίες για τις βασικές εγκαταστάσεις υδροδότησης των πόλεων καθώς και μαρτυρίες για το επάγγελμα του υδρονομέα.
