Χάνδακας

Βενετική περίοδος

Λιγοστές είναι οι μαρτυρίες για τους τρόπους και τα έργα υδροδότησης του Χάνδακα κατά τους πρώτους αιώνες της βενετικής περιόδου. Ενώ οι ανασκαφικές έρευνες των τελευταίων ετών έχουν αποκαλύψει σημαντικά έργα της προηγούμενης, μεσοβυζαντινής, περιόδου, όπως μεγάλες υπόγειες δεξαμενές και λουτρά (Σταρίδα – Κανάκη 2010, σ. 405-407∙ Αλετράς, υπό έκδοση), δεν υπάρχουν μαρτυρίες για αντίστοιχα έργα κατά τους πρώτους αιώνες της βενετοκρατίας. Εύλογα μπορούμε να υποθέσουμε ότι τα μεσοβυζαντινά έργα παρέμειναν σε χρήση, ειδικά κατά τους πρώτους αιώνες της βενετοκρατίας, ωστόσο λείπουν οι μεταγενέστερες αναφορές που θα επιβεβαίωναν τη συνέχιση της χρήσης.

Σε γενικές γραμμές, στις πηγές της βενετικής περιόδου επαναλαμβάνεται το μεγάλο πρόβλημα ύδρευσης του Χάνδακα. To 1415, o φλωρεντινός περιηγητής Cristoforo Buondelmonti κατέγραψε ότι οι νέοι αντλούν νερό από ένα πηγάδι στον Κατσαμπά και το πουλούν στον Χάνδακα (Buondelmonti 2002 σ. 44). Το 1474, η βενετική σύγκλητος ζήτησε την κατασκευή τριών μεγάλων δεξαμενών για τις ανάγκες της φρουράς της πόλης. Οι δεξαμενές θα γέμιζαν είτε με βρόχινο νερό είτε με νερό που θα μεταφερόταν από τον Κατσαμπά, και θα κλείδωναν (Noiret 1892 σ. 535). Ωστόσο, φαίνεται πως τελικά η κατασκευή τους δεν προχώρησε (Σπανάκης 1981 σ. 40). Η κρήνη Bembo, που οικοδομήθηκε στα μέσα του 16ου αιώνα κοντά στον ναό του San Salvatore, δηλαδή έξω από το «παλιό», βυζαντινό τείχος, φαίνεται πως ήταν το πρώτο δημόσιο έργο που βελτίωσε την υδροδότηση της πόλης. Το νερό της κρήνης Bembo πιθανόν διοχετευόταν από την πηγή που υπήρχε στην Καινούρια Πόρτα (Σπανάκης 1981, σ. 52), αν και ο ιταλός αρχαιολόγος Giuseppe Gerola υποστήριξε στις αρχές του 20ού αιώνα ότι τροφοδοτούνταν από τον Κατσαμπά (Gerola IV, σ. 11). Το 1574 ωστόσο οι πηγές που τροφοδοτούσαν την κρήνη είχαν στερέψει, έτσι ο γενικός προνοητής Jacopo Foscarini εντόπισε μια νέα πηγή, ενάμισι μίλι (περίπου 2,5 χιλιόμετρα) μακριά από την πόλη και διοχέτευσε το νερό της στην κρήνη. Η πηγή ήταν ιδιωτική, κατά συνέπεια η Βενετία πλήρωνε 10 δουκάτα το χρόνο για το νερό της (Gerola IV, σ. 11∙ Σπανάκης 1981, σ. 53). Περίπου τρεις δεκαετίες μετά την κατασκευή της κρήνης Bembo, το 1583-84, ο μηχανικός Latino Orsini κατασκεύασε κρήνη στην Strada Larga (Πλατιά Στράτα / Λεωφόρος Καλοκαιρινού), η οποία συνδέθηκε με την κρήνη Bembo και υδροδοτούνταν από αυτήν. Το 1588 ο γενικός προνοητής Zuanne Mocenigo ίδρυσε κρήνη στο λιμάνι (Σπανάκης 1949, σ. 532, υποσ. 21). Τον 1589 σε έκθεσή του ο Zuanne Mocenigo αναφέρει πως φρόντισε να επιδιορθώσει αρκετά πηγάδια, ανακαίνισε την κρήνη του Σωτήρος (κρήνη Bembo) και φρόντισε να διοχετεύσει το νερό που περίσσευε και χανόταν κατά τη διάρκεια της νύχτας στο στρατιωτικό νοσοκομείο. Τόνισε ακόμα ότι η πόλη υποφέρει από λειψυδρία και υδρεύεται από πηγές εκτός πόλης, οι οποίες δεν θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε περίπτωση πολιορκίας. Για αυτό υποστήριξε πως πρέπει να ανοιχτούν δεξαμενές και πηγάδια που θα γεμίζουν με βρόχινο νερό (Σπανάκης Ι 1940, σ. 152-153· Σπανάκης 1981, σ. 40-41). Το 1591 η βενετική σύγκλητος έστειλε στην Κρήτη ειδικό τεχνίτη, κατασκευαστή πηγαδιών, «maestro pozzer pratico intelligente» (Gerola IV, σ. 25· Σπανάκης 1981, σ. 41)∙ πιθανότατα ο τεχνίτης ανέλαβε την κατασκευή δημόσιων πηγαδιών ή/και πηγαδιών σε κτίρια της διοίκησης. Το 1593 φάνηκε μικρή βελτίωση στην υδροδότηση της πόλης, καθώς, όπως κατέγραψε ο στρατιωτικός διοικητής Filippo Pasqualigo, εντόπισε τρεις πηγές νερού ανάμεσα στον προμαχώνα Παντοκράτορα και τον προμαχώνα Βηθλεέμ, οι οποίες θα ανακούφιζαν την πόλη (Σπανάκης ΙΙΙ, 1953, σ. 21-22). Ο ίδιος φρόντισε να καθαριστούν τρία από τα καλύτερα πηγάδια του Χάνδακα (Gerola IV, σ. 26. Σπανάκης 1981, σ. 42-43). Ωστόσο, το 1602 ο γενικός προνοητής Benetto Moro παρατήρησε για άλλη μία φόρα πως ο Χάνδακας υποφέρει από λειψυδρία γιατί δεν υπάρχει δημόσια δεξαμενή (cisterna publica), ενώ λίγες είναι οι ιδιωτικές δεξαμενές, και πως το νερό που έφτανε στις δύο δημόσιες κρήνες του Χάνδακα έχει πια στερέψει. Πρότεινε την κατασκευή δεξαμενών, έστειλε τα σχέδιά του στη Γαληνοτάτη και φρόντισε να συγκεντρώσει τα απαραίτητα χρήματα για την υλοποίηση του έργου, το οποίο ολοκλήρωσε ο Francesco Morosini (Σπανάκης ΙV, 1958, σ. 23-25). Στο μεταξύ, το 1603, ο δούκας Giovanni Sagredo είχε ανακαλύψει, όχι πολύ μακριά από την πόλη, μια εξαιρετική πηγή νερού, το νερό της οποίας δεν είχε μέχρι τότε αξιοποιηθεί, και φρόντισε να το διοχετεύσει στη λότζια, όπου έχτισε μια κρήνη που πήρε το όνομά του. Την ίδια περίπου εποχή, ο καπιτάνος Beneto Taiapietra σχεδίαζε να διοχετεύσει στη λότζια το πλεονάζον νερό από την κρήνη Bembo, έργο που τελικά πραγματοποίησε ο Sagredo (Σπανάκης 1949, σ. 531-532). O Sagredo επίσης δήλωσε πως φρόντισε να διοχετεύσει το νερό από την κρήνη της λότζιας στην κρήνη του μόλου (Σπανάκης 1949, σ. 532). Ωστόσο, όπως παρατήρησε ο Dolfin Renier (1610), καθώς οι κάτοικοι υδρεύονταν από την κρήνη Bembo και την κρήνη της λότζιας, ελάχιστο νερό έφτανε στο λιμάνι κατά τη διάρκεια της ημέρας· για αυτό εισηγήθηκε την κατασκευή μιας δεξαμενής στο λιμάνι στην οποία θα διοχετεύονται τα ρέοντα ύδατα κατά τη διάρκεια της νύχτας (Σπανάκης 1950, σ. 342-343). Παρά τη μέριμνα των αρχών και τα σημαντικά έργα, το 1612 ανώνυμος περιηγητής κατέγραψε ότι ο Χάνδακας υποφέρει από λειψυδρία, το νερό των δεξαμενών, των πηγαδιών και των μικρών πηγών δεν επαρκεί, είναι ελάχιστο και κακής ποιότητας, για αυτό και μεταφέρεται νερό από τον Κατσαμπά (Σπανάκης 1981, σ. 38-39). Το 1629 ο γενικός προνοητής Francesco Morosini ανέφερε πως το νερό στο San Salvatore και στην Πλατιά Στράτα δεν είναι παρά ασήμαντα ρυάκια και πως εξαιτίας της ξηρασίας το 1626 στέρεψαν και οι 140 δεξαμενές του Χάνδακα. Σημείωσε πως οι πιο εύποροι κάτοικοι στέλνουν ανθρώπους και ζώα για να τους φέρουν νερό από απόσταση 5-6 μιλίων (περίπου 9 χιλιομέτρων), ενώ οι φτωχότεροι με δυσκολία καταφέρνουν να αγοράζουν λίγο ακάθαρτο νερό από τον ποταμό Κατσαμπά (Σπανάκης ΙΙ 1950, σ. 27-28· Σπανάκης 1981, σ. 38). Για αυτό και φρόντισε για την κατασκευή του υδραγωγείου και της κρήνης που έμειναν γνωστά με το όνομά του. Ο κρητικός γαιοκτήμονας και αξιωματούχος Τζουάνες Παπαδόπουλος περιέγραψε γλαφυρά στα απομνημονεύματά του την κατάσταση υδροδότησης του Χάνδακα πριν από την ίδρυση της κρήνης Morosini το 1628. Θυμόταν ότι τότε οι γιατροί παράγγελναν στους άρρωστους και στους πλούσιους να προμηθεύονται νερό από την εξοχή, από το Καρυδάκι ή ακόμα πιο μακριά από το Πετάλι, καθώς το νερό που έφτανε μέχρι τότε στις κρήνες του Χάνδακα ήταν ανθυγιεινό. Κατά την πολιορκία του Χάνδακα, καθώς οι Οθωμανοί διέκοψαν την υδροδότηση της κρήνης Morosini, οι κάτοικοι υποχρεώθηκαν να επιστρέψουν στην κατανάλωση του ανθυγιεινού νερού της πόλης (Παπαδόπουλος 2012, σ. 49-51). Ο Francesco Morosini, στη διάρκεια της θητείας του (1625-1628), μερίμνησε όχι μόνο για την κατασκευή του υδραγωγείου και της κρήνης στην κεντρική πλατεία του Χάνδακα, αλλά και για την κατασκευή μιας ακόμα κρήνης στη συνοικία των εβραίων. Παράλληλα με την ίδρυση των νέων κρηνών διευρύνθηκε το δίκτυο των αγωγών που μετέφεραν το νερό από τη μια κρήνη στην άλλη, σε σημαντικές εγκαταστάσεις, ακόμα και σε κάποιες κατοικίες. Μέχρι την ίδρυση της κρήνης Morosini, η κρήνη Bembo τροφοδοτούσε τις δεξαμενές των Πατέρων του Αγίου Ιωάννη και τη δεξαμενή των Καλογραιών του Αγίου Ιερωνύμου. Από την ίδια κρήνη τροφοδοτούνταν οι δεξαμενές της αρχιεπισκοπής, του δούκα, του στρατιωτικού διοικητή και του γενικού προνοητή. Στο διάταγμα σχετικά με τη λειτουργία της κρήνης Morosini διευκρινίζεται ότι η διανομή νερού από την κρήνη Bembo θα συνεχιζόταν, καθώς και ότι πλέον, χάρη στην κατασκευή της «νέας» κρήνης, υπήρχε η δυνατότητα διανομής περισσότερου νερού (Σπανάκης 1981, σ. 81). Για το δίκτυο των κρηνών ο Τζουάνες Παπαδόπουλος κατέγραψε: Είχαν τραβήξει ένα άλλο παρακλάδι του νερού κάτω από τη λότζια, μ’ ένα χαμηλό κεφαλάρι και μια μόνο βρύση στην άκρη του κτιρίου, για την εξυπηρέτηση των κατοίκων των γειτονικών σπιτιών και των μαγαζιών που κατέβαιναν προς το λιμάνι. Όσο περίσσευε, το είχαν βάλει να περνά, υπόγεια πάλι προς τα νεώρια και να βγαίνει από μια βρύση μέσα από μια μαρμάρινη ανάγλυφη μορφή. Αυτό το νερό το χρησιμοποιούσαν οι μάστορες στους ταρσανάδες και άλλοι άνθρωποι του λιμανιού. Αν και υπήρχε από παλιά μια βρύση στην πύλη του λιμανιού, το νερό της ήταν κακής ποιότητας, κατάλληλο μόνο για το πότισμα των αλόγων ή άλλων ζώων (Παπαδόπουλος 2012, σ. 51 8v.). Ο ίδιος αναφέρει ότι η κρήνη Bembo είχε συνδεθεί υπογείως με το νοσοκομείο (Παπαδόπουλος 2012, σ. 72, 36v), καθώς και ότι υπόγειοι αγωγοί από την κρήνη Morosini υδροδοτούσαν την εβραϊκή («Οβραϊκή») συνοικία μέσω της λεγόμενης Κρήνης των Εβραίων. Ομολογεί επίσης ότι, χρηματίζοντας τον πρωτομάστορα της ύδρευσης και χωρίς να έχει πάρει σχετική άδεια, είχε πετύχει το νερό από την κρήνη Bembo να φτάνει μέχρι το σπίτι του, συγκεκριμένα μέχρι τον στάβλο του, για τα άλογά του (Παπαδόπουλος 2012, σ. 72).

Από έκθεση σχετικά με την κρήνη Morosini γίνεται σαφές ότι υπήρχαν υπάλληλοι αρμόδιοι για τη διανομή του νερού και τη συντήρηση των κρηνών και του δικτύου υδροδότησης. Μετά την κατασκευή του υδραγωγείου και της κρήνης, οι σχετικές ανάγκες αυξήθηκαν, για αυτό και διορίστηκαν περισσότεροι υπάλληλοι με τις παραπάνω αρμοδιότητες (Σπανάκης 1981, σ. 82-83).

Το υδραγωγείο Morosini ήταν σημαντικότατο έργο, αφού έφερε το νερό στην πόλη. Όμως, σε περίπτωση πολιορκίας, το υδραγωγείο αποτελούσε εύκολο στόχο. Καθώς ο πόλεμος θεωρούνταν επικείμενος, το 1630 ο ιταλός χαρτογράφος και στρατιωτικός μηχανικός Francesco Basilicata επεσήμανε την ανάγκη να συντηρηθούν η κρήνη Bembo και η κρήνη στην Πλατιά Στράτα (Λεωφόρο Καλοκαιρινού) γιατί, σε αντίθεση με την κρήνη Morosini, αυτές οι κρήνες μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και σε κατάσταση πολιορκίας, όπως πράγματι συνέβη. Τέλος, η κρήνη Priuli, έργο του Antonio Priuli, γενικού προνοητή του στρατού, είναι έργο των χρόνων της πολιορκίας του Χάνδακα από τους Οθωμανούς. Σε αυτή συγκεντρώθηκε το νερό αρκετών πηγών που βρίσκονταν κοντά στα τείχη. Χρειάστηκε για αυτό τον λόγο να σκαφτούν αγωγοί στο βραχώδες έδαφος και να κατασκευαστούν τόξα (Σπανάκης VI, 1976 σ. 19-21).

Εκτός από την κατασκευή δημόσιων κρηνών και δεξαμενών, ειδική μέριμνα υπήρξε, όπως είναι λογικό, για την εξασφάλιση νερού για την κατοικία του δούκα. Σε έγγραφο του 1393 καταγράφεται η διάθεση στον νέο δούκα 100 υπέρπυρων για την κατασκευή της δεξαμενής του δουκικού ανακτόρου (Gerola III, σ. 11· Σπανάκης 1981, σ. 47). Το 1403 δόθηκαν εκ νέου χρήματα για την επισκευή αυτής της δεξαμενής (Noiret 1892, σ. 146· Σπανάκης 1981, σ. 37).

Οι βενετικές αρχές φρόντιζαν να έχουν πλήρη εικόνα και των ιδιωτικών εγκαταστάσεων υδροδότησης, δηλαδή των πηγαδιών και των δεξαμενών που βρίσκονταν στις κατοικίες: κατέγραφαν τον αριθμό τους και απαιτούσαν να διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Ενδεικτικά, σύμφωνα με έγγραφο του 1474, οι κάτοικοι του Χάνδακα όφειλαν να επισκευάσουν τις δεξαμενές τους, τις οποίες είχαν εγκαταλείψει. Σε περίπτωση άρνησης, τις επισκευές θα αναλάμβανε η κυβέρνηση, εισπράττοντας το κόστος από τους ιδιοκτήτες των δεξαμενών (Noiret 1892, σ. 535∙ Σπανάκης 1981, σ. 40). To 1588 ο γενικός προνοητής Zuanne Mocenigo διέταξε γενική ανακαίνιση των πηγαδιών του Χάνδακα (Σπανάκης I 1940, σ. 152∙ Σπανάκης 1981, σ. 42). Χάρη στον έλεγχο των αρχών, μπορούμε να έχουμε μια εικόνα για τον αριθμό ιδιωτικών πηγαδιών και δεξαμενών. Το 1620 ο γενικός προνοητής Marcantonio Venier διέταξε να καθαριστούν 520 πηγάδια και δεξαμενές. Ο Morosini αναφέρει 140 δεξαμενές από το Voltone μέχρι το λιμάνι. Το 1639, ο γενικός προνοητής Icepo Civran σημειώνει σε έκθεσή του ότι στον Χάνδακα υπήρχαν 1.270 πηγάδια, από τα οποία ήταν καταστραμμένα τα 40, και 273 δεξαμενές, από τις οποίες ήταν καταστραμμένες οι 17 (Σπανάκης 1981, σ. 43). Πηγάδια και δεξαμενές σε κατοικίες καταγράφονται επίσης σε νοταριακά έγγραφα του 16ου αιώνα. Ο μεγάλος αριθμός κατοικιών που είχαν πηγάδια και δεξαμενές επιβεβαιώνεται και από τους μεταγενέστερους οθωμανικούς ιεροδικαστικούς κώδικες. Στις καταχωρίσεις τους του 17ου και των επόμενων αιώνων σημειώνονται κατοικίες που έχουν δεξαμενές και πηγάδια, συχνά περισσότερα από ένα. Καθώς κάποιες από αυτές τις καταχωρίσεις συντάχθηκαν ελάχιστα χρόνια μετά την κατάκτηση του Χάνδακα από τους Οθωμανούς, δεν μπορεί παρά να περιγράφουν κατασκευές της βενετικής εποχής. Πηγάδια και δεξαμενές σπιτιών επισημαίνονται ακόμα και σε καταχωρίσεις με πολύ συνοπτικές περιγραφές της κατοικίας, επιβεβαιώνοντας τη μεγάλη σημασία που είχαν αυτές οι εγκαταστάσεις. Ενδεικτική της σημασίας τους είναι η ρήτρα σε ενοικίαση κατοικίας στις 5 Απριλίου 1549 σύμφωνα με την οποία ο ιδιοκτήτης ενοικιάζει το σπίτι, αλλά διατηρεί το δικαίωμα να παίρνει νερό από το πηγάδι του. Δεξαμενές και πηγάδια υπήρχαν και στα περιβόλια του Χάνδακα, κυρίως στην περιοχή εκτός του παλαιού βυζαντινού τείχους, όπως μαρτυρούν συμβόλαια του 16ου αιώνα.

Φαίνεται πως μέχρι και την κατασκευή της κρήνης Morosini, οι κρήνες συνδέονταν μεταξύ τους και ίσως και με κάποιες σημαντικές, δημόσιες εγκαταστάσεις, αλλά δεν υπήρχε δίκτυο που ένωνε τις κρήνες με ιδιωτικές κατοικίες. Για αυτό, το1579 ο Francesco Zen πήρε ιδιαίτερη άδεια για να διοχετεύσει στο σπίτι του, με υπόγειο αγωγό, το νερό που περίσσευε από την κρήνη Bembo (Gerola IV, σ. 11 υποσ. 5· Σπανάκης 1981, σ. 49, υποσ. 92). Η κατάσταση αυτή άλλαξε με την ίδρυση της κρήνης Morosini. Με την κατασκευή του υδραγωγείου Morosini επιτεύχθηκε η μεταφορά νερού στην πόλη από πηγές που βρίσκονταν στις Αρχάνες, απείχαν δηλαδή περισσότερο από 15 χιλιόμετρα. Επιπλέον, υπήρξε μέριμνα για την διοχέτευση του νερού που περίσσευε από την κρήνη Morosini στις δεξαμενές των σπιτιών. Για αυτό το σκοπό κατασκευάστηκε, με έξοδα του δημοσίου, κεντρικός υδαταγωγός από την κρήνη μέχρι τη θάλασσα, ενώ οι ιδιώτες επιβαρύνονταν με τα έξοδα κατασκευής των μικρότερων αγωγών που συνέδεαν τις δεξαμενές τους με τον κεντρικό αγωγό. Η παροχή νερού – εκείνου που είχε περισσέψει – στις ιδιωτικές δεξαμενές θα γινόταν τη νύχτα, όταν δηλαδή οι κάτοικοι δεν χρησιμοποιούσαν την κρήνη. Οι δεξαμενές θα γέμιζαν με τη σειρά και υπό τον έλεγχο του αρμόδιου υπαλλήλου.Μετά την κατασκευή της κρήνης και του υδραγωγείου καταγράφηκαν όλες οι δεξαμενές των ιδιωτών, από το Voltone μέχρι τη θάλασσα, από το μηχανικό του δημοσίου Raffaele Monani. Αρμόδιοι για τη διανομή του νερού στις δεξαμενές των κατοικιών ήταν τρεις υπάλληλοι(Σπανάκης 1981, σ. 81).

Οθωμανική περίοδος

Σύμφωνα με τον οθωμανό περιηγητή του 17ου αιώνα Evliya Çelebi, το οθωμανικό φρούριο-οικισμός που αναπτύχθηκε νότια του Χάνδακα κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της πόλης («Νέο Φρούριο» ή Φρούριο Ιναντιγιέ) είχε δεξαμενές και τρεις κρήνες (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 178).

Μετά την κατάκτηση του Χάνδακα από τους Οθωμανούς το 1669, οι δομές υδροδότησης που είχαν κατασκευάσει οι Βενετοί επισκευάστηκαν και συνέχισαν να χρησιμοποιούνται. Ο διοικητής της πόλης Ankebut Ahmed Paşa φρόντισε να επισκευαστεί το υδραγωγείο και να αποκατασταθεί η υδροδότηση της πόλης που είχε διακοπεί κατά την πολιορκία (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 268-270, αρ. 369· Chalkiadakis 2012, σ. 459-460). Παράλληλα έγιναν πολλά νέα έργα υδροδότησης και αναδιοργανώθηκε ο τρόπος διανομής του νερού. Οικοδομήθηκε υδρονομείο (τεραζί) στο τείχος δίπλα στην Καινούρια Πόρτα, το οποίο διατηρούνταν μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 268-270, αρ. 369· Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 1-2, αρ. 533, υποσ. 11· Καραντζίκου 2005, σ. 200). Κατά την οθωμανική εποχή οι δημόσιες κρήνες του Χάνδακα πολλαπλασιάστηκαν. Ο Evliya Çelebi αναφέρει πως υπήρχαν «εβδομήντα ζωογόνες πηγές» αμέσως μετά την κατάκτηση της πόλης (Kahramanκ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228), αριθμός που πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ενδεικτικός και μόνο μεγάλου πλήθους και όχι ως ακριβής καταμέτρηση. Ο Evliya Çelebi κατέγραψε επίσης αρκετές παλιές, αλλά και νεοϊδρυθείσες κρήνες. Πολλές από αυτές οικοδομήθηκαν κατά τη μετατροπή εκκλησιών σε τζαμιά, καθώς οι κρήνες ήταν απαραίτητες για τον τελετουργικό καθαρμό των μουσουλμάνων. Είναι ενδεικτικό ότι στο αφιερωτήριο έγγραφο (19 Ιουλίου 1670) του Abdurrahman Ağa για τη μετατροπή της εκκλησίας Τριμάρτυρης σε τζαμί με το όνομά του υπάρχει ιδιαίτερη μέριμνα για την υδροδότηση του τεμένους. Συγκεκριμένα, σημειώνεται ότι για να λειτουργήσει το τζαμί ήταν απαραίτητο να παρέχονται σε αυτό τρεις μασούρες νερό από την πηγή Κουσακλί, όπως και να κατασκευαστεί ο αγωγός. Επιπλέον, στο έγγραφο καταγράφεται, μεταξύ των άλλων επαγγελματιών που θα εργάζονταν στο τζαμί, ο συντηρητής του υδαταγωγού, δηλαδή ο αρμόδιος τεχνίτης για την καλή λειτουργία του αγωγού του τζαμιού με μισθό δύο ακτσέ την ημέρα (Σταυρινίδης Α', 1975, σ. 242-252, αρ. 346).Οι κρήνες των τζαμιών συχνότατα ήταν ανοιχτές, ελεύθερα προσβάσιμες, καλύπτοντας με αυτόν τον τρόπο και άλλες ανάγκες σε νερό πέρα από τις θρησκευτικές (Αναστασόπουλος 2016).

Στα χρόνια που ακολούθησαν, νέες δημόσιες κρήνες ιδρύθηκαν από αξιωματούχους και εύπορους δωρητές, όπως συχνά πληροφορούμαστε από τις επιγραφές των κρηνών. Στα μέσα του 18ου αιώνα, η δυναμική εμφάνιση νέων στρατιωτικών ελίτ αντικατοπτρίζεται και στην ίδρυση νέων δημόσιων κρηνών (Spyropoulos 2018, σ. 108). Οι ιδρυτές των κρηνών μεριμνούσαν και για την υδροδότησή τους.

Ακόμα, με ταχείς ρυθμούς οικοδομήθηκαν χαμάμ στις γειτονιές της πόλης. Ήδη το 1669 ο Evliya Çelebi κατέγραψε δέκα χαμάμ τα οποία μόλις είχαν κατασκευαστεί, κατά κανόνα με τη μετατροπή εκκλησιών: το χαμάμ του Mahmud Ağa, κεχαγιά του μεγάλου βεζίρη, το χαμάμ των περιβολιών, το χαμάμ της Ρούμελης,το χαμάμ των γενιτσάρων, το Τζαμτζί χαμάμ (που πιθανόν ταυτίζεται με το Ασμαλί), το χαμάμ των ντόπιων γενιτσάρων, το χαμάμ των πυροβολητών, το χαμάμ της εβραϊκής συνοικίας (Çufud mahallesi), το χαμάμ του Αγά (που λογικά ταυτίζεται με το χαμάμ του αγά των γενιτσάρων Abdurrahman Ağa) και το χαμάμ του ντεφτερντάρη Ahmed Paşa (Kahramanκ.ά., τ. 8, σ. 228). Δέκα χαμάμ αναφέρονται και στη Χωρογραφία της Κρήτης του 1818 της οποίας η συγγραφή είχε αποδοθεί λανθασμένα στον Ζαχαρία Πρακτικίδη, μεταφραστή του έργου· απαριθμούνται σε υποσημείωση του κειμένου: «1. το Τοπλού Χαμάμι 2. το Γενί Χαμάμι 3. Του Μαβραλή χαμάμι, ήγουν το μικρόν Χαμάμιν. 4. Το Τσιτσεκλή χαμάμι, ήγουν το Τσιφούτ Χαμάμιν. 5. Το Σαράντα χαμάμιν, ήγουν το μικρόν Χαμάμιν. 6. Του Καρά Μουσταφά Χαμάμιν. 7. Το ασμαλί Χαμάμιν = η Κυρά Πισοτειχιώτισσα. 8. Τιζντάρ Χαμάμιν = Η εκκλησία του Αγίου Ανδρονίκου. 9. Το Ονταλάρ Χαμάμι = Πλατεία Δασκαλογιάννη. 10. Το Χαμάμ του Μαχμούτ Αγά» (Πρακτικίδης 1983, σ. 41 υποσ. 60).

Σε όλη την οθωμανική εποχή καταγράφονται επισκευές στο δίκτυο ύδρευσης καθώς και αναζήτηση νέων πηγών. Τον εντοπισμό μιας πηγής νερού ακολουθούσαν ο έλεγχος για τυχόν ιδιοκτήτες της πηγής και η αίτηση για τη διοχέτευση του νερού σε συγκεκριμένο βακουφικό ίδρυμα. Ενδεικτικά, στις 5 Ιανουαρίου 1671, ο τουρνατζήμπασης της σουλτανικής αυλής Ahmed Ağa δήλωσε ότι στην τάφρο έξω από τη Χανιόπορτα υπάρχει πηγή και ζήτησε και πήρε από τον διοικητή Κρήτης Ahmed Paşa την άδεια να διοχετεύσει το νερό της πηγής στο τζαμί και στο χαμάμ που οικοδομούσε στην εσωτερική πλευρά της παραθαλάσσιας Πύλης της Άμμου (Κουμ Καπί, Πύλη Δερματά). Αφού εκδόθηκε η διαταγή, έγινε ο σχετικός έλεγχος και επιβεβαιώθηκε ότι η πηγή βρίσκεται μέσα στην τάφρο και δεν αποτελεί ιδιοκτησία κανενός (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 205-206, αρ. 301· Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 259, αρ. 462. Βλ. και Χαμάμ του Balta Ahmed Ağa).

Ο υπολογισμός της ποσότητας του νερού των πηγών γινόταν από ειδικούς υδρονομείς και στη συνέχεια αποφασιζόταν η κατανομή του. Υπολογίζονταν ακόμα η διαδρομή και το μήκος του αγωγού που έπρεπε να κατασκευαστεί. Σε μια σειρά ιεροδικαστικών καταχωρίσεων αποτυπώνονται οι ενέργειες για την υδροδότηση του τζαμιού του Abdurrahman Paşa. Σε καταχώριση στο κατάστιχο του καδή του Χάνδακα με ημερομηνία 11 Δεκεμβρίου 1671 (9 Σαμπάν 1082) αναφέρεται ότι στο τζαμί είχαν παραχωρηθεί τρεις μασούρες νερού από την πηγή Κουσακλί, ωστόσο η ροή του νερού μειώνεται και συχνά διακόπτεται εντελώς με αποτέλεσμα το τζαμί να στερείται το απαραίτητο νερό. Για το λόγο αυτό, ο İsmail Ağa, τσορμπατζής του 42ου λόχου των γενιτσάρων, πληρεξούσιος επίτροπος του αγά γενιτσάρων Abdurrahman, ζήτησε αυτοψία από τους αρμόδιους σε δύο πηγές, μία κοντά στο Καρυδάκι Μετόχι και μία κοντά σε ερειπωμένη εκκλησία στην περιφέρεια του οικισμού Αρχάνες, ώστε να διοχετεύσει το νερό τους στο τζαμί. Όπως υποστήριξε, οι πηγές δεν ανήκουν σε κανέναν και το νερό ρέει άσκοπα. Πράγματι ο επόπτης των ρεόντων υδάτων, οι υδρονομείς και άλλοι απεσταλμένοι του ιεροδικείου προχώρησαν σε αυτοψία, επιβεβαίωσαν ότι οι πηγές δεν ανήκουν σε κανέναν και άρα κανείς δεν μπορεί να εγείρει αξιώσεις και υπολόγισαν ότι το νερό της πηγής κοντά στο μετόχι ανέρχεται σε τρεις λουλέδες, ενώ της πηγής κοντά στην εκκλησία σε μισό λουλέ (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 23-24, αρ. 562· Καραντζίκου– Φωτεινού 2003, σ. 310- 311, αρ. 633). Σε άλλη καταχώριση, με ημερομηνία 10 Μαρτίου 1672 (11 Ζιλκαντέ 1082), σημειώνεται πως όταν διακόπηκε η υδροδότηση του τζαμιού του Abdurrahman Paşa, ο μεγάλος βεζίρης Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa παραχώρησε για την υδροδότηση του τη μισή ποσότητα του νερού της πηγής που βρίσκεται κοντά στο φρούριο Ιναντιγιέ στο σημερινό προάστιο Φορτέτσα του Ηρακλείου, σε λόφο κοντά στο Βενιζέλειο νοσοκομείο, ώστε ο Abdurrahman Paşa να μπορεί να διοχετεύσει αυτό το νερό στο τζαμί του από οποιοδήποτε σημείο επιθυμεί. Η πηγή είχε δοθεί στον μεγάλο βεζίρη AhmedPaşa με σουλτανικό διάταγμα (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 320-323 αρ. 404· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 320-321, αρ. 657). Λίγες μέρες αργότερα, όπως καταγράφεται σε καταχώριση με ημερομηνία 30 Απριλίου 1672 (2 Μουχαρέμ 1083), ο μουτεβελής του τζαμιού του Abdurrahman Paşa ζήτησε να καταμετρηθεί η ποσότητα του νερού της πηγής του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa. Ζήτησε ακόμα από τους ειδικούς (υδρονομείς και άλλους) να μετρήσουν την ποσότητα του νερού που θα διοχετευτεί στο τζαμί και να γνωμοδοτήσουν για την κατασκευή νέου υδαταγωγού. Ο επόπτης των υδάτων, οι υδρονομείς και άλλοι εμπειρογνώμονες πήγαν στο υδρονομείο έξω από την Καινούρια Πόρτα και υπολόγισαν ότι η ποσότητα του νερού ανέρχεται σε τρεις λουλέδες. Θεώρησαν ότι το νερό πρέπει να διοχετευτεί από το σημείο αυτό στο τζαμί από τον δημόσιο δρόμο μέσω αγωγού μήκους 3.405 πήχεων (περίπου 3 χιλιομέτρων) και αποφασίστηκε η έναρξη των εργασιών για την κατασκευή του υδαταγωγού (Σταυρινίδης Β΄, 1986, σ. 1-2, αρ. 533· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 223-224, αρ. 449). Έναν μήνα αργότερα, στις 31 Μαΐου 1672 (3 Σαφέρ 1083), ο μουτεβελής του τζαμιού του Abdurrahman Paşa αιτήθηκε ξανά την καταμέτρηση των υδάτων και τη διοχέτευση της μισής ποσότητας του νερού στο τζαμί (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 31, αρ. 574· Καραντζίκου – Φωτεινού, 2003, σ. 102-103, αρ. 199· βλ. και Κρήνη του τζαμιού του αγά των γενιτσάρων Abdurrahman Ağa).

Με τρεχούμενο νερό υδροδοτούνταν τζαμιά, κρήνες, χαμάμ, στρατώνες, καθώς και ορισμένες κατοικίες και κήποι. Σε λιγοστές περιπτώσεις καταγράφεται και η υδροδότηση κάποιας βιοτεχνικής εγκατάστασης, όπως σαπωνοποιείο (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 240). Η υδροδότηση με τρεχούμενο νερό κατοικιών ήταν προνόμιο που απολάμβανε μια περιορισμένη ελίτ, ενώ η πλειονότητα των κατοίκων του Χάνδακα κάλυπταν τις ανάγκες τους σε νερό χρησιμοποιώντας τις δημόσιες κρήνες και συλλέγοντας βρόχινο νερό. Το καθεστώς του μέλους της ελίτ εκδηλωνόταν και με τη δυνατότητα κάποιου να υδροδοτεί την κατοικία και τον κήπο του με τρεχούμενο νερό (Spyropoulos 2018, σ. 108). Η ποσότητα νερού που θα διοχετευόταν σε κάθε οικοδόμημα καθοριζόταν και άλλαζε ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες και δυνατότητες υδροδότησης. Ενδεικτικά, το 1689 η επισκευή αγωγού, ο οποίος είχε καταστραφεί και βρισκόταν σε αχρηστία για 19 χρόνια, και η συγκέντρωση νερών και από άλλες πηγές αύξησαν το νερό του Χάνδακα κατά 1,5 λουλέ (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 486, αρ. 856). Ακολούθησε μια σειρά αποφάσεων για την κατανομή του πλεονάζοντος ύδατος. Ενδεικτικά, με απόφαση στις 26 Ιουλίου 1689 αυξήθηκε κατά τρεις μασούρες το νερό στην έδρα του αγά των αυτοκρατορικών γενιτσάρων (Αγά Καπουσού, δουκικό παλάτι) (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 493 αρ. 872), ενώ με άλλη απόφαση στις 16 Αυγούστου 1689 αυξήθηκε κατά μία μασούρα το νερό που διοχετευόταν στον κήπο του σπιτιού του αγά των ντόπιων γενιτσάρων (Βαρούχα κ. ά. 2008, σ. 500, αρ. 886). Σε άλλη ιεροδικαστική καταχώριση, χωρίς ημερομηνία, αλλά πιθανότατα του έτους 1689, σημειώνεται ότι μετά από την επισκευή που έκανε ο διοικητής του Χάνδακα Mehmed Paşa, η πηγή Κουσακλί έχει τέσσερις λουλέδες νερό, δηλαδή 32 μασούρες, και αποφασίζεται η κατανομή του ως εξής: ένας λουλές στο τζαμί Βαλιντέ Σουλτάν, τρεις μασούρες στο τζαμί Mahmud Ağa και 1/4 στη στεγνή κρήνη του, τρεις μασούρες στο τζαμί Abdurrahman Kethüda και 1/4 στη στεγνή κρήνη του. Είχαν οριστεί και τρεις μασούρες νερό για το τζαμί Zulfıkar Paşa, όμως αυτές περίσσεψαν γιατί, όταν ο πασάς ήταν ακόμα εν ζωή (σκοτώθηκε στις 13 Μαΐου 1688), είχε αγοράσει νερό για την κρήνη του τζαμιού και δεν είχε συνεισφέρει στην επιδιόρθωση της πηγής. Ακόμα, ο διοικητής του Χάνδακα Mehmed Paşa έχτισε μία κρήνη και φρόντισε να διοχετεύονται σε αυτήν τρεις μασούρες νερό. Τρεις μασούρες νερό διοχετεύτηκαν στην κρήνη που έχτισε ο τζεμπετζήμπασης Ramazan Ağa. Όταν διοχετεύτηκαν αυτές οι ποσότητες στο κέντρο διανομής, κοντά στο τζαμί Βαλιντέ Σουλτάν, επιστράφηκαν στο υδραγωγείο δυόμισι λουλέδες νερό, το οποίο μέχρι τότε διοχετευόταν στα τζαμιά. Το νερό αυτό μοιράστηκε ως εξής: δύο μασούρες στην κρήνη που έκτισε ο Süleyman Ağa, δύο μασούρες στο σαράι του πασά, δύο μασούρες στην κρήνη Αγά Καπουσού και δύο μασούρες στη συνοικία του ιεροδικείου (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 508-509, αρ. 902). Ακόμα, για τη διοχέτευση νερού σε κατοικίες γίνονταν ειδικές συμφωνίες. Ενδεικτικά, στις 16 Ιουνίου 1737 (17 Σαφέρ 1150) ο Abdurrahman, κάτοικος Χάνδακα, δήλωσε ότι οι αγωγοί της κρήνης Σιβρί Τσεσμέ έχουν καταστραφεί και πως προτίθεται να τους επισκευάσει με τον όρο να διοχετεύεται μία μασούρα νερό από την κρήνη στην κατοικία του (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 229-230, αρ. 2254).

Στα ιεροδικαστικα κατάστιχα καταγράφεται και η αγορά ποσοτήτων νερού. Ενδεικτικά στις 17 Απριλίου 1753 (13 Τζεμαζιγελαχίρ 1166) ο Ali Ağa, γιος του el-HacMehmedAğa, πούλησε στον Süleyman Beşe, γιο του Mehmed, μία μασούρα νερό την οποία είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του. Συγκεκριμένα ο πατέρας του κατείχε, με εντολή του άλλοτε διοικητή Χάνδακα NumanPaşa, τέσσερις μασούρες νερό από την πηγή «Κουντουράτο» Επάνω Αρχανών τις οποίες ειχε διοχετεύσει με αγωγό στον κεντρικό αγωγό. Η μασούρα κόστισε 50 γρόσια (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 13, αρ. 2510). Την ίδια χρονιά, ο Halil Efendi, γιος του el-Hac Mehmed Efendi, πούλησε στον Bazrokyan İsmail Ağa, γιο του Ahmed Ağa, μία μασούρα νερό από πηγή στην θέση «Τρύπα» στις Επάνω Αρχάνες∙ το κόστος της κάθε μασούρας ανερχόταν σε 60 γρόσια (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 13, αρ. 2511).

Επίσης καταγράφονται διεκδικήσεις της κυριότητας ποσοτήτων νερού. Ενδεικτικά, σε καταχώριση με ημερομηνία 6 Αυγούστου 1778 (13 Ρετζέπ 1192) σημειώνεται ότι ο αρχηγός των αζάπηδων της δεξιάς πτέρυγας του Χάνδακα Abdurrahman Ağa διεκδικεί την κυριότητα πέντε μασουρών νερού από το υδραγωγείο στις Αρχάνες. Ισχυρίζεται ότι αυτή η ποσότητα νερού ανήκει στην οικογένειά του, αλλά οι τίτλοι ιδιοκτησίας έχουν χαθεί. Ζητείται να ελεγχθούν οι ιεροδικαστικοί κώδικες και να εξακριβωθεί η αλήθεια σε σχέση με το μερίδιο του κάθε ιδιοκτήτη. Κατόπιν της διενέργειας του ελέγχου, ο αιτών δικαιώνεται (ΤΑΗ 32, σ. 106).

Οι αναλυτικοί κατάλογοι των οικοδομημάτων που υδροδοτούνταν και της ποσότητας νερού που αναλογούσε σε κάθε οικοδόμημα μαρτυρούν τη μέριμνα των αρχών για έλεγχο των σχετικών δικαιωμάτων. Στους καταλόγους που συντάχθηκαν τον Οκτώβριο 1719 (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄), τον Αύγουστο 1722 (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070) και τον Οκτώβριο 1764 (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239- 242, αρ. 2816) καταγράφονται οι εγκαταστάσεις του Χάνδακα που υδροδοτούνταν και οι μασούρες νερού που αναλογούν στη καθεμία. Ειδικά, στον κατάλογο του 1722 σημειώνεται πως η ανάγκη για την νέα καταγραφή προέκυψε λόγω της ανακάλυψης νέων πηγών που αύξησαν το νερό που έφτανε στον Χάνδακα και οδήγησαν στην αναδιανομή του (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070). Η αύξηση της ποσότητας του διαθέσιμου νερού ωστόσο δεν σήμαινε πιο δίκαιη κατανομή του στους κάτοικους της πόλης, αλλά ενίσχυση των δομών, δημόσιων κρηνών και κατοικιών της ελίτ που ήδη υδροδοτούνταν (Spyropoulos 2018, σ. 108). Αθροίζοντας τις μασούρες νερού που διανέμονταν, διαπιστώνουμε πως στις εγκαταστάσεις του Χάνδακα μοιράζονταν 213,5 μασούρες σύμφωνα με το έγγραφο του 1719∙ σύμφωνα με την καταγραφή του 1722, μοιράζονταν 269 μασούρες και σύμφωνα με την καταγραφή του 1764 μοιράζονταν 286,75 μασούρες από τις οποίες οι 249,5 προορίζονταν για τζαμιά κρήνες και χαμάμ και οι υπόλοιπες 37,25 για κατοικίες.

Στους καταλόγους των υδροδοτήσεων περιλαμβάνονται και αρκετά χαμάμ. Ωστόσο, από τα δέκα χαμάμ που κατέγραψε ο Evliya Çelebi μόνο τρία συνδέονταν με το κεντρικό δίκτυο υδροδότησης, ενώ τα υπόλοιπα επτά υδροδοτούνταν από δικό τους πηγάδι (Λούπης 1994, σ. 205-206· Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228). Αυτό σημαίνει είτε ότι τα χαμάμ που περιλαμβάνονται στους καταλόγους υδροδοτήσεων του 18ου αιώνα είναι άλλα, διαφορετικά από αυτά που κατέγραψε ο Evliya Çelebi, είτε ότι τα χαμάμ που όταν πρωτοκτίστηκαν υδροδοτούνταν από πηγάδια, τα επόμενα χρόνια συνδέθηκαν στο κεντρικό δίκτυο.

Δεν γνωρίζουμε πως ακριβώς υπολογίζονταν οι ποσότητες νερού που θα διοχετεύονταν σε κάθε εγκατάσταση. Ο Robert Pashley, o οποίος ταξίδεψε στον Χάνδακα το 1833, σημειώνει πως είχε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση με τον Ratib Efendi, πρόεδρο του τοπικού αντιπροσωπευτικού συμβουλίου, νέου θεσμού που είχε εισαγάγει η διοίκηση του Mehmed Ali, διοικητή της Αιγύπτου. Ανάμεσα σε άλλα κουβέντιασαν για τις αρχές της υδροστατικής και τη χρήση του τούρκικου su-terassi (τεραζί) που υπάρχει σε πολλά υδραγωγεία. Δυστυχώς, ο άγγλος περιηγητής δεν δίνει περισσότερες πληροφορίες (Pashley 1991, σ. 164).

Στα χρόνια του Mehmed Ali, ίσως μετά το 1835, υπήρξε σημαντική παρέμβαση στο υδραγωγείο της πόλης∙ οικοδομήθηκε η υδατογέφυρα της Αγίας Ειρήνης, στα Σπήλια και το υδραγωγείο ενισχύθηκε με το νερό μιας ακόμα πηγής της Φουντάνας. Μέρος του κόστους του έργου προβλεπόταν πως θα καλυπτόταν από την πώληση του δικαιώματος ύδρευσης στα σπίτια του Μεγάλου Κάστρου∙ η τιμή ορίστηκε σε 150-500 γρόσια η μασούρα (Σταυρινίδης 1969, αρ. 12∙ Σπανάκης 1981, σ. 91). Έργα συντήρησης και επέκτασης του δικτύου ύδρευσης συνέχισαν να εκτελούνται από τις αρχές και μετά την αποκατάσταση της απευθείας εξουσίας του σουλτάνου επί της Κρήτης μετά το 1840. Για παράδειγμα, έγγραφα με ημερομηνίες 12 και 20 Ιανουαρίου 1844 (BOA, ML.MSF.d… 5206, H-21-12-1259, BOA, ML.MSF.d..5300, H-29-12-1259) καταγράφουν δαπάνες για την επισκευή των αγωγών ύδρευσης που διέρχονταν από την Άσπρη Τάπια.

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα έγιναν προσπάθειες για την εγκατάσταση δικτύου διανομής νερού στην πόλη του Ηρακλείου με σιδηροσωλήνες. Το 1885 η σχετική μελέτη ανατέθηκε στον πρώην αρχιμηχανικό της Κρήτης Κ. Ραβά, ενώ στη συνέχεια κλήθηκε από την Αθήνα ο επιθεωρητής των δημόσιων έργων Αθανάσιος Σούλης. Στην έκθεσή του στις 10 Οκτωβρίου 1887 ανέφερε ότι ο υδαταγωγός του υδραγωγείου είναι κτιστός στην επιφάνεια του εδάφους και σκεπασμένος με πλάκες· συχνότατα χρησιμοποιείται για το πλύσιμο ρούχων και το πότισμα των ζώων με αποτέλεσμα το νερό που φτάνει τελικά στην πόλη να μην είναι καθαρό. Ακόμα, υπολόγισε το νερό του υδραγωγείου Αρχανών σε 8 λίτρα και 13/100 του λίτρου το δευτερόλεπτο και το νερό της πηγής Φουντάνας σε 7 λίτρα και 9/10 του λίτρου το δευτερόλεπτο. Μέχρι το 1887 το νερό διοχετευόταν στην πόλη απευθείας από το υδραγωγείο. Τότε αποφασίστηκε η κατασκευή δεξαμενής στην οποία θα συγκεντρωνόταν το νερό και στη συνέχεια θα διανεμόταν στην πόλη. Η δεξαμενή οικοδομήθηκε απέναντι από την Καινούρια Πόρτα, είχε δυο διαμερίσματα, το καθένα με χωρητικότητα 240 κυβικών μέτρων. Υπολογίστηκε ότι διοχετεύονταν στην πόλη 1.382,4 κυβικά μέτρα νερού το 24ώρο, ποσότητα που κρίθηκε επαρκής (Σπανάκης 1981, σ. 98-100∙ Chalkiadakis 2012, σ. 462).

Τον Μάρτιο 1892 πραγματοποιήθηκε επίσημη τελετή εγκαινίων του συστήματος ύδρευσης της πόλης (BOA, Y..PRK.UM. 24/17, H-22-08-1309). Μεταγενέστερες μαρτυρίες για τη διακοπή λειτουργίας και τις επισκευές του υδραγωγείου δείχνουν πως η ομαλή υδροδότηση της πόλης παρέμενε ένα ζήτημα που απασχολούσε τις οθωμανικές αρχές μέχρι και το τέλος της οθωμανικής κυριαρχίας στην Κρήτη. Στις 17 Απριλίου 1897 (BOA, Y..PRK.EŞA. 26/118, H-15-11-1314) καταγράφεται διακοπή λειτουργίας του υδραγωγείου, ενώ ένα μήνα αργότερα, στις 20 Μαΐου, σημειώνεται ένοπλη σύγκρουση μουσουλμάνων που πήγαιναν να επιδιορθώσουν το υδραγωγείο και ληστών με απολογισμό έναν νεκρό μουσουλμάνο και τέσσερις τραυματίες (BOA, Y..PRK.MYD. 19/24, H-19-12-1314). Ενδιαφέρον παρουσιάζει τηλεγράφημα που στάλθηκε στο Λονδίνο με ημερομηνία 11 Ιουνίου του ίδιου έτους για την επισκευή των υδαταγωγών από βρετανούς και ιταλούς στρατιώτες (BOA, Y..PRK.EŞA. 27/42, H-10-01-1315).

Το ζήτημα της ύδρευσης της πόλης συνέχισε να απασχολεί τον Δήμο Ηρακλείου κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και ακόμα εντονότερα μετά το 1922, όταν ο πληθυσμός της πόλης πολλαπλασιάστηκε λόγω της εγκατάστασης προσφύγων. Κατασκευάστηκε τότε το υδραγωγείο των Αστρακών και αναζητήθηκαν νέες πηγές νερού (Σπανάκης 1981, σ. 103-138).

Πηγές υδροδότησης της πόλης και υδραγωγεία

Υδραγωγείο Morosini / Κεμέρ Σουγιού: Το υδραγωγείο Morosini / Κεμέρ Σουγιού (σωστότερα: Κεμέρ), δηλαδή το υδραγωγείο που υδροδοτούσε την κρήνη της κεντρικής πλατείας του Χάνδακα, κατασκευάστηκε το 1627-28 με απόφαση και μέριμνα του γενικού προνοητή Francesco Morosini. Οι υπεύθυνοι για την κατασκευή του μηχανικοί ήταν ο Zorzi Corner, ο Raffaele Monani και ο Francesco Basilicata.

Το υδραγωγείο ένωνε τις Αρχάνες με το Ηράκλειο. Αφετηρία του και κυριότερη πηγή του ήταν τα Πελεκητά. Τροφοδοτούνταν ακόμα από την πηγή του Αγίου Ιωάννη Μυριστή και συνέχιζε στην αριστερή πλευρά του ποταμού Κατσαμπά. Με τον κεντρικό αγωγό ενωνόταν υδατογέφυρα που ξεκινούσε από τις πηγές στη μονή Καρυδάκι. Υδατογέφυρες υπήρχαν στη Σίλαμο και τη Φορτέτσα και έτσι το νερό έφθανε στην τάφρο του οχυρωματικού περιβόλου του Χάνδακα. Μέσω τριών χαμηλών τόξων έμπαινε στην πόλη μέσω της Πύλης του Ιησού (Καινούρια Πόρτα), συνέχιζε στο εσωτερικό του τείχους προς τον προμαχώνα Βιτούρι και από εκεί στην πύλη του Αγίου Γεωργίου (Λαζαρέτο). Συνέχιζε υπογείως προς τη Μονή του Αγίου Φραγκίσκου (στη θέση του σημερινού Αρχαιολογικού Μουσείου). Μέσω μιας άλλης τρίτοξης υδατογέφυρας (Τρεις Καμάρες) συνέχιζε και περνούσε και το παλιό τείχος του Χάνδακα, μέχρι την πύλη Voltone. Από εκεί έφτανε υπογείως στην κρήνη μέσω μολύβδινου αγωγού (Σπανάκης 1981, σ. 64-68∙ Tsakiri 2018, σ. 282).

Μόλις ολοκληρώθηκε η κατασκευή του βενετικού υδραγωγείου θεσπίστηκαν ειδικές διατάξεις για τη λειτουργία, την προστασία και τη συντήρηση του σημαντικότατου έργου. Σε αυτές προστέθηκαν νέες διατάξεις λίγους μήνες αργότερα, τον Αύγουστο του 1628. Συγκεκριμένα, εκλέχτηκαν τρεις αξιωματούχοι με ισόβια θητεία, αρμόδιοι για τη λειτουργία και συντήρηση του υδραγωγείου. Ακόμα διορίστηκαν τρεις τεχνίτες (μουράροι), οι οποίοι θα φρόντιζαν για τη συντήρηση του υδραγωγείου∙ ο καθένας από αυτούς ήταν υπεύθυνος για ένα τμήμα του υδραγωγείου. Για την πόλη ορίστηκε υπεύθυνος ο Βασίλης Παξιμάδης, ο οποίος ήταν ήδη επιφορτισμένος με τον έλεγχο της λειτουργίας των δύο παλιών κρηνών, δηλαδή της κρήνης Bembo και της κρήνης στην Πλατιά Στράτα. Ακόμα, ο Μάστρο-Γιάννης Κανάκης, ο λεγόμενος Ντιεκιρίκι, θα επέβλεπε το τμήμα από την υδατογέφυρα στη Σίλαμο μέχρι την τάφρο της πόλης και ο Μάστρο-Κωνσταντής Σουριάν, πρωτομάστορας των οικοδόμων, θα έλεγχε το τμήμα από τα Πελεκητά, όπου βρισκόταν η πρώτη πηγή μέχρι την υδατογέφυρα στη Σίλαμο (Σπανάκης 1981, σ. 76-78).

Ενδεικτική της μεγάλης σημασίας του έργου είναι η απαγόρευση με ποινή εξορίας, κάτεργου και δήμευσης περιουσίας να αγγίξει κανείς το νερό της πηγής στα Πελεκητά. Απαγορεύτηκε η παραχώρηση του νερού σε ιδιώτη και ο διαμοιρασμός του. Οι δεξαμενές των σπιτιών που είχαν συνδεθεί με τον κεντρικό αγωγό θα γέμιζαν μόνο τη νύχτα με τη φροντίδα του αρμόδιου υπαλλήλου που ήταν υπεύθυνος για τις παλαιές κρήνες και τη βοήθεια των δύο νέων υπαλλήλων. Το νερό έπρεπε να διοχετεύεται στις δεξαμενές μόνο νύχτα, ώστε να μην διακόπτεται η διαρκής ροή των κρηνών της λότζιας, των ταρσανάδων και άλλων (Σπανάκης 1981, σ. 79-81).

Επιπλέον, απαγορευόταν η δεντροφύτευση από τα Πελεκητά μέχρι τον Χάνδακα σε απόσταση 10 βημάτων από κάθε πλευρά του υδαταγωγού. Η παράβαση τιμωρούνταν, πέρα από την καταστροφή των φυτών, με πρόστιμο 10 δουκάτων για κάθε φυτό, ποσό που εν μέρει αποδιδόταν σε αυτόν που έκανε την καταγγελία και εν μέρει κάλυπτε τη δαπάνη εκρίζωσης. Σε περίπτωση φθοράς του υδαταγωγού, ο κάτοχος της γης όφειλε να την αναφέρει αμέσως, αλλιώς επιβαρυνόταν με πρόστιμο. Σε περίπτωση δολιοφθοράς οι ποινές ήταν παραδειγματικές (Σπανάκης ΙΙ, 1950, σ. 146-154· Σπανάκης 1981, σ. 83-84).

Το υδραγωγείο Morosini / Κεμέρ Σουγιού συνέχισε να είναι σε χρήση και να υδροδοτεί την πόλη του Χάνδακα κατά την οθωμανική εποχή. Τον Μάρτιο 1671 αναφέρθηκε ότι το τρεχούμενο νερό του υδραγωγείου που έρεε σε αυλάκι μεταξύ των Πυλών Καινούρια Πόρτα και Ακ Τάπια προκαλούσε φθορές σε αυτό το σημείο των τειχών. Για το λόγο αυτό το νερό διοχετεύτηκε με πήλινους σωλήνες σε άλλο μέρος και οικοδομήθηκε νέο υδρονομείο (τεραζί). Ο Ali Ağa, κεχαγιάς του διοικητή της Κρήτης Ahmed Paşa, ζήτησε την αποστολή εμπειρογνωμόνων για τη μέτρηση του νέου αγωγού και του υδρονομείου (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 268-270, αρ. 369· Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 324-325, αρ. 571).

Στις 14 Αυγούστου 1673, ο διοικητής του εγιαλετιού της Κρήτης βεζίρης İbrahim Paşaδιέταξε να καθοριστεί ο τρόπος κατανομής του καθαρισμού και της φύλαξης του υδαταγωγού του υδραγωγείου Κεμέρ Σουγιού στους κατοίκους των κοντινών οικισμών. Η κατανομή έγινε ως εξής: οι κάτοικοι των Απάνω Αρχανών επιφορτίστηκαν με τη φροντίδα του τμήματος του υδαταγωγού από την πηγή μέχρι τη γέφυρα στο Καρυδάκι, οι κάτοικοι των Κάτω Αρχανών από το Καρυδάκι μέχρι τη γέφυρα στη Σίλαμο, οι κάτοικοι του οικισμού Φανάρι από εκεί μέχρι τον δημόσιο δρόμο κοντά στο πηγάδι στο χωριό Μαδέ, οι κάτοικοι του οικισμού Καταλαγάρι το υπόλοιπο τμήμα μέχρι την κάτω πλευρά της γέφυρας στο Καρονήσι, οι κάτοικοι των Πεζών από εκεί μέχρι τον τεκέ του Horasanîzade και οι κάτοικοι του οικισμού Κουνάβοι από εκεί μέχρι την πύλη του κάστρου (την Καινούρια Πόρτα;) (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 155-156 αρ. 716· Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 65-66, αρ. 35). Όπως φαίνεται, στους κατοίκους κάθε οικισμού αντιστοιχούσαν περίπου 1.400 μέτρα αγωγού.

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 3 Αυγούστου 1758 (29 Ζιλκαντέ 1171) αναφέρεται βλάβη στον αγωγό του νερού στο τμήμα «Αλτσικίλ» (Γυψάδες). Αποφασίστηκε αυτοψία από τον επόπτη των υδάτων και από άλλους εμπειρογνώμονες. Το κόστος επισκευής υπολογίστηκε σε 189 γρόσια και 5 παράδες (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 96, αρ. 2633).

Κατά την περίοδο που η Κρήτη διοικούνταν από τον Mehmed Ali, διοικητή της Αιγύπτου, ίσως μετά το 1835, ξεκίνησαν εργασίες επισκευής του υδραγωγείου Morosini και τροφοδότησής του με το νερό μιας ακόμα πηγής, της Φουντάνας, η οποία βρίσκεται ανάμεσα στο Σκαλάνι και στους Κουνάβους (Strataridakiet.al. 2012). Για το έργο αυτό μερίμνησε ο τότε διοικητής της Κρήτης Giridli Naili Mustafa Paşa. Για τη διοχέτευση του νερού της Φουντάνας καθαρίστηκε η υπάρχουσα (ρωμαϊκή ίσως) υπόγεια σήραγγα. Επιπλέον το 1839 οικοδομήθηκε η υδατογέφυρα της Αγίας Ειρήνης, στα Σπήλια, από τον τεχνίτη Θεοδωράκη Γεωργιάδη ή Κουταγιώργη από το χωριό Άγιος Θωμάς. Μέσω της υδατογέφυρας το νερό διοχετευόταν στο υδραγωγείο Morosini. Το έργο ολοκληρώθηκε το 1839. Το νερό που έφτανε στην πόλη του Χάνδακα υπολογίστηκε σε 250 μασούρες, ενώ το κόστος του έργου υπολογίστηκε σε 335.288,5 γρόσια. Ένα μέρος του ποσού καλύφθηκε από τα έσοδα του νησιού και το υπόλοιπο θα καλυπτόταν από την πώληση του δικαιώματος ύδρευσης στα σπίτια του Μεγάλου Κάστρου∙ η τιμή ορίστηκε σε 150-500 γρόσια η μασούρα (Σταυρινίδης 1969, αρ. 12∙ Σπανάκης 1981, σ. 91).

Το υδραγωγείο στη θέση Καρυδάκι διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Η υδατογέφυρα έχει μήκος περίπου 65 μέτρων και σχηματίζεται από ένα μεγάλο τόξο και δύο μικρότερα. Φέρει πλάκα με ιδρυτική επιγραφή στην οποία μνημονεύεται ο Francesco Morosini. Ακόμα μικρό τμήμα του υδαταγωγού σώζεται και είναι ορατό στο Ηράκλειο, στην οδό Ερυθραίας, ανάμεσα στις οδούς Απολλοδώρου και Αγίου Στεφάνου (Αλετράς 2012). Σε καλή κατάσταση σώζονται και οι υδατογέφυρες στη Φορτέτσα και στα Σπήλια, όχι όμως η υδατογέφυρα της Σιλάμου.
Βλ. και Water in Crete.

Πηγές κοντά στον Προμαχώνα Βηθλεέμ: Κοντά στον Προμαχώνα Βηθλεέμ, στην Τάφρο των Φοινίκων, στις σημερινές οδούς Άρβης, Πυράνθου, Κονδυλάκη, Λασαίας, Αυλώνος, Ριζηνίας υπήρχαν διάφορες πηγές νερού. To 1666 oβενετός γενικός προνοητής Antonio Priuli συγκέντρωσε νερό από αυτές τις πηγές με υπόγειους αγωγούς σε σημείο απέναντι από τον Προμαχώνα Βηθλεέμ (Πανάνειο Νοσοκομείο), στη θέση που ονομαζόταν Πηγή του Priuli και, στην οθωμανική εποχή, Ντερβίς Μαγαρασί (Derviş Mağarası, Σπηλιά του Δερβίση), και το διοχέτευσε στην κρήνη Priuli με αγωγό μήκους 500 βημάτων. Μάλλον από αυτές τις πηγές υδροδοτούνταν παλιότερα η κρήνη της Πλατιάς Στράτας· οι πηγές αυτές είχαν στερέψει για κάποιο διάστημα, όπως αναφέρεται σε έγγραφο του 1602. Όταν χρησιμοποίησε τα νερά τους ο Priuli, φρόντισε να τα διοχετεύσει όχι στην κρήνη της Πλατιάς Στράτας που ίσως είχε καταστραφεί, αλλά στην κρήνη που έχτισε σε ασφαλές σημείο (Gerola IV, 13∙ Σπανάκης VI, 1976, σ. 19-200, υποσ. 15· Σπανάκης 1981, σ. 87 και 141). Από το Ντερβίς Μαγαρασί υδροδοτήθηκε και η κρήνη του Karayılanzade İsmail Paşa (Σταυρινίδης 1969, αρ. 10).

Πηγή (υδραγωγείο) Κουσακλί Σουγιού: Σύμφωνα με τον Νικόλαο Σταυρινίδη, η πηγή Κουσακλί βρισκόταν έξω από την Καινούρια Πόρτα, μεταξύ των οδών Ραυτοπούλου και Ιωνίας, κοντά στη θέση όπου λειτουργούσε μεταγενέστερα το εργοστάσιο αλεύρων Τουπογιάννη. Στη συνέχεια ο Σταυρινίδης σημειώνει ότι η πηγή ανέβλυζε κοντά στον ναό της Παναγίας της βενετικής περιόδου, ο οποίος κατά την οθωμανική περίοδο ήταν γνωστός ως Kuşaklı Manastır Suyu και από αυτό πήρε και η πηγή το όνομά της (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 24, υποσ.1). Δεν είναι σαφές αν ο Σταυρινίδης αναφέρεται σε άγνωστο σήμερα ναό που βρισκόταν έξω από την Καινούρια Πόρτα ή αν εννοείται ο ναός της Παναγίας των Σταυροφόρων ή Κουσακλί Τζαμί, ο οποίος όμως βρίσκεται εντός των τειχών. Ίσως η πηγή αυτή υδροδοτούσε την κρήνη Bembo κατά τη βενετική περίοδο. Στην οθωμανική εποχή υδροδοτούσε το τζαμί του Abdurrahman Paşa (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 242-252, αρ. 346, σ. 243), το τζαμί του Mahmud Kethüda (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 350-351 αρ. 1000· Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 508-509, αρ. 902), την κρήνη που είχε χτίσει ο el-Hac Süleyman Ağa (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 508-509, αρ. 902), την κρήνη του τζεμπετζήμπαση Ramazan Ağa στη συνοικία Λάκκος (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 508-509, αρ. 902). Ακόμα είχαν οριστεί τρεις μασούρες νερό για το τζαμί του Zulfıkar Paşa, όμως αυτές περίσσεψαν (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 350-351, αρ. 1000· Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 508-509, αρ. 902). Επιπλέον, σύμφωνα με διάταγμα του διοικητή Mehmed Paşa προς τον καδή στις 8 Δεκεμβρίου 1691 (17 Ρεμπιουλεβέλ 1103), μία μασούρα νερό από το πλεόνασμα της πηγής Κουσακλί εκχωρήθηκε στον el-Hac Mustafa, κάτοικο Χάνδακα, για τις οικιακές του ανάγκες (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 399, αρ. 1068).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 20 Δεκεμβρίου 1683 (2 Μουχαρέμ 1095) σημειώνεται πως, εξαιτίας καταρρακτώδους βροχής, διακόπηκε η ροή του νερού στο υδραγωγείο της πηγής Κουσακλί μέσω του οποίου έφτανε νερό στο τζαμί της Βαλιντέ Σουλτάν, στο τζαμί του Mahmud Kethüda και στο τζαμί του Abdurrahman Paşa. Καταγράφηκαν οι ζημιές στο υδραγωγείο, η ανάγκη επισκευής του και το κόστος της. Το υδραγωγείο έπρεπε να επισκευαστεί και μέρος του να ξαναχτιστεί. Στην καταχώριση σημειώνεται ότι το υδραγωγείο είχε μήκος 616 πήχεις (περίπου 450 μ.), βάθος έξι πήχες (4,5 μ.) και συνολική επιφάνεια 3.690 (σωστότερα 3.696) τετραγωνικές πήχεις (περίπου 2.000 τ.μ.). Επίσης έπρεπε να ξαναχτιστούν τα 32 φρεάτια του υδραγωγείου, με ύψος 1, 5 πήχη (περίπου 1 μέτρο) πάνω από το έδαφος. Απαιτούνταν 369.600 ακτσέ για τον αγωγό, τις γέφυρες και τα φρεάτια του υδραγωγείου (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 24, υποσ.1, σ. 222, αρ. 813· Αϊβαλή κ.ά., 2010, σ. 469-470, αρ 785).

Σε καταχώριση του 1689 σημειώνεται η παροχή μιας μασούρας νερού από την πηγή Κεμέρ Σουγιού στο τζαμί του Ankebut Ahmed Paşa, η οποία όμως αντισταθμιζόταν από το πλεόνασμα της πηγής Κουσακλί (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 479, αρ. 844α). Με τον ίδιο τρόπο, με ανταλλαγή δηλαδή με νερό της πηγής Κουσακλί, παραχωρήθηκε την ίδια χρονία άλλη μία μασούρα στον κήπο του αγά των ντόπιων γενιτσάρων Süleyman Ağa (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 481, αρ. 849).

Δημόσιες δεξαμενές

Δεξαμενή Κούλε: Το Θαλάσσιο Φρούριο (Rocca a Mare / Κούλες) έχει τη δική του δεξαμενή νερού. Η δεξαμενή, που αποτελείται από τρεις χώρους, διακρίνεται στην κάτοψη του φρουρίου του 1612 του μηχανικού Francesco Basilicata (Σπανάκης 1981, σ. 48).

Δεξαμενή Τζάνε: Η δεξαμενή Τζάνε πήρε το όνομά της από τον γενικό προνοητή Joanni Jacomo Zane που φρόντισε για την αποπεράτωσή της το 1615· η κατασκευή της είχε αρχίσει κατά τη θητεία του προκατόχου του Benetto Moro. Η δεξαμενή βρίσκεται στο λιμάνι, στη νότια πλευρά των ανατολικών νεωρίων. Η δεξαμενή είχε μεγάλη χωρητικότητα. Ήταν μεγαλύτερη από τη δεξαμενή του Αγίου Γεωργίου. Σύμφωνα με τον στρατιωτικό διοικητή Antonio Mocenigo (1615), χωρούσε περισσότερα από 20 χιλιάδες βαρέλια. Ωστόσο ο Francesco Morosini σημειώνει ότι είχε χωρητικότητα 6.000 βαρέλια. Στη δεξαμενή αυτή συγκεντρώνονταν τα νερά από τις στέγες των νεωρίων, αλλά και από μικρή πηγή στην περιοχή. Για πολλά χρόνια χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη εξαγωγής του Τελωνείου (Σπανάκης ΙΙ, 1950, σ. 43∙ Σπανάκης ΙV, 1958, σ. 25-26· Σπανάκης 1981, σ. 46-47· Καραντζίκου 2005, σ. 199-200).

Δεξαμενή του Αγίου Γεωργίου Πολύστυλου: Η δεξαμενή του Αγίου Γεωργίου Πολύστυλου κατασκευάστηκε στη νότια πλευρά του παλιού οχυρωματικού περιβόλου, κοντά στους στρατώνες του Αγίου Γεωργίου, δηλαδή στη βόρεια πλευρά της οδού Δικαιοσύνης. Ο γενικός προνοητής Benetto Moro εισηγήθηκε το 1599 την κατασκευή της και πρότεινε αυτή τη θέση. Το έργο άρχισε από τον στρατηγό Capello και ολοκληρώθηκε από τον Francesco Morosini. Η δεξαμενή ήταν υπόγεια, οι διαστάσεις της ήταν 77 x 25 μέτρα περίπου και η χωρητικότητά της μεγάλη (6.000 βαρέλια). Όπως φαίνεται στο σχέδιο, υποστηριζόταν από τοξοστοιχία επτά τόξων και είχε τρία στόμια (πηγάδια). Ο προϋπολογισμός για την κατασκευή της ήταν 113.892 υπέρπυρα. Μάλλον η δεξαμενή δεν χρησιμοποιήθηκε κατά την οθωμανική περίοδο.Ο Gerola επιχείρησε να κατέβει στη δεξαμενή, η οποία ήταν γεμάτη νερό (Gerola IV, σ. 26-27· Σπανάκης ΙΙ, 1950, σ. 43· Σπανάκης IV, 1958 σ. 23-24· Σπανάκης 1981, σ. 44-46· Καραντζίκου 2005, σ. 199-200∙ Tsakiri 2018, σ. 282).

Δεξαμενή μπροστά στην «Πύλη του Ηγεμόνος»: Στην Χωρογραφία της Κρήτης σημειώνεται μια δεξαμενή «ἔμπροσθεν τῆς Πύλης τοῦ Ἡγεμόνος»∙ εικάζεται ότι πρόκειται για δεξαμενή μπροστά από την είσοδο της «Παλιάς Νομαρχίας», στο σημερινό πάρκο Θεοτοκοπούλου (Πρακτικίδης 1983, σ. 42).

Δεξαμενή μπροστά στο τζαμί του Κεχαγιά Μπέη: Στην Χωρογραφία της Κρήτης σημειώνεται μια δεξαμενή μπροστά στο τζαμί του Κεχαγιά Μπέη, δηλαδή στο σημερινό Μουσείο Ιερών Εικόνων και Κειμηλίων της Αγίας Αικατερίνης (Πρακτικίδης 1983, σ. 42-43).

Κρήνες

Κρήνη Bembo: Πρόκειται για λίθινη κρήνη που βρίσκεται στο κέντρο της πόλης του Ηρακλείου. Κατασκευάστηκε από τον Gian Matteo Bembo, γενικό προνοητή τα χρόνια 1552-1554. Την εποχή που κατασκευάστηκε βρισκόταν βορείως του μοναστηριού των Αυγουστινιανών (San Salvatore) που κατεδαφίστηκε το 1972. Κατά τα πρώτα χρόνια μετά την κατάκτηση του Χάνδακα το 1669 χρησιμοποιήθηκε ως κρήνη καθαρμού (şadırvan) του γειτονικού τζαμιού της βαλιντέ σουλτάν Τουρχάν Χαντιτζέ (Gerola IV, σ. 42, εικ.16· Βαρθαλίτου 2007, σ. 152-163· Βαρθαλίτου υπό έκδοση). Ο γενικός προνοητής Zuanne Mocenigo αναφέρει σε έκθεσή του, το 1589, ότι ανακαίνισε την κρήνη του San Salvatore και επανέφερε το νερό σε αυτήν. Ακόμα διοχέτευσε μέσω υπόγειου αγωγού το νερό που χανόταν κατά τη διάρκεια της νύχτας στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο (Σπανάκης Ι 1940, σ. 152).

Για την κρήνη αυτή ο Τζουάνες Παπαδόπουλος στις αναμνήσεις του σημειώνει: «Μια κρήνη με ένα ακέφαλο άγαλμα ενός γίγαντα, απ΄ όπου έτρεχε σε μια στέρνα ή γούρνα μια βρύση με νερό κακής ποιότητας και έπιναν τα ζώα». Το νερό αυτό περνούσε υπογείως για χρήση του νοσοκομείου, αλλά και στο σπίτι του συγγραφέαγια το πότισμα των αλόγων. Όπως σημειώνει, η υδροδότηση του σπιτιού του έγινε χωρίς άδεια με την δωροδοκία του πρωτομάστορα των έργων ύδρευσης. Η κρήνη συνέχισε να έχει νερό για μεγάλο χρονικό διάστημα και κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Χάνδακα από τους Οθωμανούς, μέχρι που οι πολιορκητές εντόπισαν την πηγή και απέκοψαν το νερό (Παπαδόπουλος 2012, σ. 71-72).

Στον κατάλογο κρηνών που παραθέτει ο Evliya Çelebi, καταγράφεται κρήνη της Βαλιντέ Σουλτάν με δύο κρουνούς (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228). Πιθανόν ταυτίζεται με την κρήνη Bembo, δεδομένου ότι η κρήνη του τζαμιού της βαλιντέ σουλτάν κατασκευάστηκε μετά την αναχώρηση του οθωμανού περιηγητή από την Κρήτη, εκτός αν υπήρχε και άλλη κρήνη της βαλιντέ σουλτάν στην πόλη

(Βλ. και Water in Crete).

Κρήνη Πλατιάς Στράτας: Το 1583-84 ο μηχανικός Latino Orsini κατασκεύασε κρήνη στην Πλατιά Στράτα (τη σημερινή Λεωφόρο Καλοκαιρινού). Η κρήνη αυτή καταγράφεται στην έκθεση του μηχανικού Francesco Basilicata (Σπανάκης V, 1969, σ. 224-225). Η κρήνη τροφοδοτούνταν αρχικά από πηγή στην Τάφρο των Φοινίκων (fossa del datoli). Κατά τον 17ο αιώνα όμως η πηγή είχε στερέψει και για αυτό διοχετεύτηκε στην κρήνη νερό από την κρήνη Bembo (Σπανάκης 1981, σ. 55-56). Ο Gerola υπέθεσε ότι ταυτίζεται με την κρήνη Σιβρί Τσεσμέ (Sivri Çeşme, αιχμηρή κρήνη) στην ίδια θέση, στην Πλατιά Στράτα, κοντά στο τζαμί του Receb Ağa, στην αγορά «Καμαράκι» (Gerola IV, σ. 44).

Kρήνη του Μόλου: Η κρήνη του Μόλου κατασκευάστηκε το 1588 (GerolaIV, σ. 14). Σε αυτήν κατέληγαν τα νερά της κρήνης Bembo και της κρήνης της λότζιας. Τροφοδοτούνταν επίσης με το νερό της δεξαμενής Τζάνε.

Ο Evliya Çelebi αναφέρει την κρήνη του Kapudan Kaplan Mustafa Paşa έξω από τον Μεγάλο Κούλε και σημειώνει πως έφερε χρυσοποίκιλτη επιγραφή με την χρονολογία ίδρυσης 1669/70 (έτος Εγίρας 1080). Σε μετάφραση το κείμενο της επιγραφής ήταν το εξής: «Ο αγνός βεζίρης MustafaPaşa έφτιαξε μια πηγή με τρεχούμενο νερό. Οι διψασμένες ψυχές συνέθεσαν το χρονόγραμμα της: Πιες το καθαρό νερό της κρήνης, [είναι] το νερό της ζωής» (Λούπης 1994, σ. 207· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 23 Αυγούστου 1707 (24 Τζεμαζιγιελεβέλ 1707) καταγράφεται ότι οι αγωγοί της κρήνης στον μόλο προς τον Μεγάλο Κούλε καταστράφηκαν δύο χρόνια νωρίτερα και χρειάζεται επισκευή τους. Μετά από αυτοψία του υδρονομέα και του αρχιτέκτονα του δημοσίου υπολογίστηκε ότι χρειάζονταν κτιστοί αγωγοί μήκους 270 πήχεων (περίπου 200 μέτρων) και σωλήνες 50 πήχεων (35 μέτρων), ενώ το κόστος του έργου υπολογίστηκε σε 160 γρόσια (Σταυρινίδης Γ΄, 1978, σ. 350-351 αρ. 1763). Σε άλλη καταχώριση, με ημερομηνία 15 Νοεμβρίου 1707 (19 Σαμπάν 1119), σημειώνεται πως δεν είναι τελικά δυνατή η κατασκευή κτιστού υδραγωγείου, αλλά πρέπει το νερό να διοχετευτεί στην κρήνη με μολύβδινους σωλήνες κόστους 180,5 γροσίων (Σταυρινίδης Γ΄, 1978, σ. 353, αρ. 1768).

Ο Νικόλαος Σταυρινίδης παρατηρεί ότι η κρήνη του Μόλου ονομαζόταν και Kapudan Kaplan Mustafa Paşa, γιατί αυτός είχε μετατρέψει σε τζαμί την εκκλησία που βρισκόταν στον Μεγάλο Κούλε (Σταυρινίδης 1969, αρ. 1). Ακόμα, ο Σταυρινίδης ταυτίζει την κρήνη των καταχωρίσεων του 1707 με τη βενετική κρήνη (Σταυρινίδης Γ΄, 1978, σ. 350-351, αρ. 1763, υποσ. 1). Ωστόσο, τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της κρήνης που σώζεται στο μόλο, κυρίως το τόξο της κόγχης, οδηγούν στην χρονολόγηση της κατασκευής στην οθωμανική και όχι στη βενετική περίοδο. Είναι αρκετά πιθανό ότι η βενετική κρήνη ανακατασκευάστηκε ριζικά κατά την οθωμανική περίοδο.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών.

Κρήνη Sagredo: Στο βορειοδυτικό τοίχο του Δημαρχείου του Ηρακλείου (σύγχρονη ανακατασκευή της λότζιας του 17ου αιώνα), μέσα σε τοξωτή οξυκόρυφη κόγχη, βρίσκεται εντοιχισμένη πλάκα στην οποία παριστάνεται σε ανάγλυφο γυναικεία μορφή μέσα σε τοξωτή κατασκευή. Η μορφή φέρει ισχυρές αποκρούσεις σε όλη την επιφάνειά της και κυρίως στο πρόσωπο. Κάτω από το τόξο, ακολουθώντας την τοξωτή διάταξη, διακρίνεται λατινική μεγαλογράμματη επιγραφή: CVRA SAGREDO PROFLVIT ISTA DVCIS (δηλαδή, το νερό αυτό τρέχει με τη φροντίδα του δούκα Sagredo). Λόγω της επιγραφής μπορούμε να αναγνωρίσουμε το γλυπτό ως τμήμα της κρήνης που ανέγειρε ο δούκας Giovanni Sagredo μεταξύ 1602 και 1604, όπως αναφέρει σε έκθεσή του (Σπανάκης 1949, σ. 529-530). Η κρήνη του Sagredo τροφοδοτούνταν με νερό από την κρήνη Bembo μέσω πήλινων αγωγών. Αγωγοί έχουν εντοπιστεί έξω από τον Άγιο Μάρκο και κατά μήκος του τοίχου της λότζιας (Σπανάκης 1981, σ. 54). Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Gerola εντόπισε την κρήνη σε κατάστημα κοντά στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη Βαπτιστή. Υποστηρίζει ότι αρχικά η κρήνη βρισκόταν στη λότζια, δηλαδή στην τρίτη λότζια που οικοδομήθηκε στον Χάνδακα, και τμήμα της μεταφέρθηκε κοντά στον Άγιο Ιωάννη όταν αυτή η λότζια κατεδαφίστηκε για να οικοδομηθεί η τέταρτη λότζια, το 1625 (Gerola IV, σ. 42-45∙ Κατόπη 2016, σ. 118-120). Είναι λοιπόν πιθανό πως η κρήνη Sagredo ταυτίζεται με την κρήνη (şadırvan) του τζαμιού του Mahmud, κεχαγιά του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa, καθώς το τζαμί αυτό ιδρύθηκε με τη μετατροπή του ναού του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή (Gerola IV, σ. 43· Σπανάκης 1981, σ. 54· Curuni – Donati 1988, σ. 220-221, αρ. φωτ. 1053, 1054, 147,148· Βαρθαλίτου υπό έκδοση).

Η κρήνη Sagredo μεταφέρθηκε και εντοιχίστηκε σε άλλη θέση μία ακόμα φορά στις αρχές του 20ού αιώνα, όπως φαίνεται στις φωτογραφίες του Gerola (Curuni – Donati 1988, σ. 220-221, αρ. φωτ. 1053, 1054, 147,148), πριν καταλήξει στη σημερινή της θέση.
Βλ. και Water in Crete.

Κρήνη Morosini: Η κρήνη Morosini ή Λιοντάρια βρίσκεται στο κέντρο του Ηρακλείου και αποτελεί μέχρι σήμερα τοπόσημο της πόλης. Η κρήνη είναι κατασκευή ελεύθερη στο χώρο, δεν συνδεόταν με δεξαμενή τροφοδοσίας, αλλά το νερό μεταφερόταν μέσω υδραγωγείου από πηγές του όρους Γιούχτας, σε απόσταση 15 χιλιομέτρων περίπου. Η κρήνη και το υδραγωγείο κατασκευάστηκαν με απόφαση του γενικού προνοητή Francesco Morosini (1626-1628). Για τη λειτουργία, την ασφάλεια και τη συντήρηση του έργου θεσπίστηκαν ειδικές διατάξεις, αμέσως μετά την ολοκλήρωσή του, ενώ κατά την οθωμανική εποχή – οπότε θεωρούνταν κρήνη για τον τελετουργικό καθαρμό των πιστών (şadırvan, «σιντριβάνι») – για τη φρούρησή της υπήρχε κοντινό φυλάκιο. Η κρήνη έχει κατασκευαστεί από ντόπιο ασβεστόλιθο και μάρμαρο. Αποτελεί ένα από τα εντυπωσιακότερα δημόσια έργα της ύστερης βενετικής περιόδου, όχι μόνο λόγω των διαστάσεών της αλλά και λόγω του αρχιτεκτονικού σχεδίου και διακόσμου. Είναι περίκεντρη κατασκευή. Έχει οκτάλοβη δεξαμενή, η οποία κοσμείται με ανάγλυφες παραστάσεις θαλάσσιου θιάσου. Στους λοβούς της δεξαμενής προβάλλουν τα οικόσημα των αξιωματούχων κατά τη θητεία των οποίων κατασκευάστηκε η κρήνη. Στο κέντρο της δεξαμενής κάθονται, πάνω σε βάθρο, σε ακτινωτή διάταξη, τέσσερα λιοντάρια που φέρουν στις πλάτες τους αβαθή λεκάνη. Το μικρό αναβρυτήριο στο κέντρο της λεκάνης τοποθετήθηκε στα νεότερα χρόνια. Όπως επιβεβαιώνεται από πλήθος μαρτυριών, στο κέντρο της κρήνης υψωνόταν αρχικά υπερμέγεθες άγαλμα Ποσειδώνα. Λόγω του αγάλματος η κρήνη έλαβε το προσωνύμιο «Τζιγάντε» (δηλαδή, ο γίγαντας). Το άγαλμα καθαιρέθηκε και τα οικόσημα απολαξεύτηκαν λίγα χρόνια μετά την κατασκευή της (Gerola IV, σ. 14-24 και 46-53, εικ. 20-26· Σταυρινίδης 1969, αρ. 11∙ Σπανάκης 1981, σ. 57-86 και σ. 95-97∙ Kazanake-Lappa 2009, σ. 749-756, 844-848· Βαρθαλίτου υπό έκδοση).

Ο Τζουάνες Παπαδόπουλος έζησε την ανέγερση της κρήνης, περιγράφει το έργο με ενθουσιασμό και αναπολεί την ημέρα των εγκαινίων: «… μια πανέμορφη κρήνη, με το άγαλμα ενός γίγαντα από το πιο φίνο μάρμαρο, ξεχωριστά πάνω σε βάθρο, που κρατούσε στο χέρι μια αλαβάρδα και πατούσε πάνω σ’ ένα μεγάλο δελφίνι, μαρμάρινο και αυτό, με τα πόδια του στηριγμένα στο κεφάλι του δελφινιού. Από το στόμα του δελφινιού ανάβλυζε με τρομερό βουητό άφθονο νερό εξαίσιο, σαν ποταμάκι, και έτρεχε σε μια μεγάλη στρογγυλή λεκάνη, μαρμάρινη επίσης, από όπου έβγαινε από δώδεκα μπρούτζινα στόμια τοποθετημένα γύρω-γύρω, που κατεύθυναν το νερό σε μια μεγάλη δεξαμενή […] Για μεγαλύτερη ευκολία είχαν βάλει […] κι από μια σιδερένια αλυσίδα όπου ήταν δεμένο ένα γανωμένο μπρούτζινο κύπελλο, για να μπορεί κανείς να πιει νερό, ιδίως το καλοκαίρι, που είχε μεγάλες ζέστες…»(Vincent 2012, σ. 49-50).

Η κρήνη παρέμεινε σημείο αναφοράς για τον Χάνδακα και στη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου, γι’ αυτό σχεδόν όλοι οι περιηγητές που έγραψαν για το ταξίδι τους στην Κρήτη αφιερώνουν κάποιες γραμμές στην κρήνη (Χατζιδάκις 1881, σ. 8· Warren 1972, σ. 65-92· Spratt 2007, σ. 123).

Μετά την οθωμανική κατάκτηση, η κρήνη χρωματίστηκε και προστέθηκαν σε αυτήν περίτεχνα σιδερένια κιγκλιδώματα που διακοσμήθηκαν από τον Nakkaş Bihzad στο χρώμα του ρουμπινιού. Την πληροφορία αυτή δίνει ο Evliya Çelebi, ο οποίος περιγράφει εγκωμιαστικά σε αρκετές αράδες του έργου του την κρήνη. Την αποκαλεί «βασιλική κρήνη» (kral çeşmesi) και δίνει την ανακριβή πληροφορία πως από το νερό έρρεε από το γεννητικό όργανο του αγάλματος της κρήνης και πως το άγαλμα περιτμήθηκε με μπαλτά από έναν γενίτσαρο (Λούπης 1994, σ. 206· Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Επίσης στα οθωμανικά χρόνια ανοίχτηκαν οπές στους λοβούς της δεξαμενής, όπου τοποθετήθηκαν κρουνοί. Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση του έτους 1720, ο οντάμπασης el-Hac Ahmed τοποθέτησε στην κρήνη μία επιπλέον βρύση (Σταυρινίδης Δ΄ , 1984, σ. 57, αρ. 1982, υποσ. 1)∙ αν και δεν είναι απολύτως σαφές, από τη διατύπωση της καταχώρισης συνάγεται πως η κρήνη στην οποία αναφέρεται είναι μάλλον η κρήνη Morosiniκαι όχι η κρήνη του τζαμιού του ντεφτερντάρη Ahmed Paşa. Το 1763, ο πρώην διοικητής του Χάνδακα Kamil Ahmed Paşa αφιέρωσε τα εισοδήματα δεκαέξι καταστημάτων και τεσσάρων δωματίων, τα οποία είχε οικοδομήσει γύρω από την κρήνη, στη συντήρησή της (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 226-227, αρ. 2802∙ Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 467, αρ. 920). Το 1847, με απόφαση του συμβουλίου (ντιβάν) του διοικητή Giridli Naili Mustafa Paşa, τοποθετήθηκαν στην κρήνη μαρμάρινοι πεσσοί, οι οποίοι υποστήριζαν πλατιά, μαρμάρινη ταινία, στολισμένη με οθωμανική επιγραφή με χρυσά γράμματα, προκειμένου η κρήνη να μετατραπεί σε περίπτερο (sebil). Οι Οθωμανοί, επιπλέον, θέλοντας να τιμήσουν τον σουλτάνο Abdülmecid (1839-1861) που θα επισκεπτόταν τον Χάνδακα το 1850, μετονόμασαν την κρήνη σε Κρήνη Abdülmecid (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών∙ Σπανάκης 1981, σ. 95).

Κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου στις 29 Μαΐου 1900, το περίφραγμα, τα μάρμαρα και τα κιγκλιδώματα αφαιρέθηκαν. Το 1924 η κρήνη βρισκόταν σε κατάσταση εγκατάλειψης, είχε γίνει «δοχεῖον πάσης ἀκαθαρσίας» και κινδύνευε με καταστροφή «αφού παρετηρήθη εσχάτως η απόσπασις καί εξαφάνισις μαρμαρίνου τεμαχίου εκ του πλαισίου της δεξαμενής», όπως επισήμανε με έγγραφό του προς το Δήμο Ηρακλείου ο έφορος αρχαιοτήτων Στέφανος Ξανθουδίδης (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών∙ Σπανάκης 1981, σ. 97).

Η κρήνη κηρύχθηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο το 1938.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη της εβραϊκής συνοικίας: Ο Francesco Morosini φρόντισε και για τη δόμηση μιας κρήνης στη συνοικία των εβραίων. Η κρήνη αυτή συνδέθηκε με την κεντρική κρήνη (κρήνη Morosini) (Παπαδόπουλος 2012, σ. 72). Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) αναφέρεται ότι η κρήνη στη συνοικία των εβραίων τροφοδοτείται με μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974B΄, σ. 50). Σε άλλη καταχώριση, της 26^ης Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134), σημειώνεται ότι τροφοδοτείται με δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Μπορεί ίσως να ταυτιστεί με την «κρήνη της οβραϊκής» που βρισκόταν στο τέρμα της οδού Χορτατσών, στη βορειοδυτική γωνία, και ήταν σε χρήση μέχρι και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα (ΜΗΒΑΣ 1972, αρ. 2).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών.

Κρήνη Priuli / Δελημάρκου / Δερματά: Η κρήνη βρίσκεται βορειοδυτικά του ιστορικού κέντρου του Ηρακλείου, πολύ κοντά στην πύλη του Δερματά των βενετικών οχυρώσεων. Η κρήνη οικοδομήθηκε κατά τη διάρκεια της πολιορκίας από τους Οθωμανούς, το 1666, από τον στρατηγό Antonio Priuli, όπως μαρτυρεί η λατινική επιγραφή της. Όπως εξηγεί σε έκθεσή του προς τη Βενετία, το έργο ήταν απαραίτητο, γιατί η πόλη υπέφερε από την έλλειψη νερού. Στην κρήνη συγκεντρωνόταν το νερό από πολλά πηγάδια, τα οποία βρίσκονταν στην τάφρο, απέναντι από τον προμαχώνα Βηθλεέμ, στη λεγόμενη «τάφρο των φοινίκων», στις σημερινές οδούς Κονδυλάκη και Αυλώνος. Το νερό μεταφέρθηκε με υπόγειους αγωγούς που ενώνονται σε ένα κανάλι σκεπασμένο. Για την κατασκευή της αντιμετωπίστηκαν πολλές δυσκολίες, όπως το σκάψιμο για αρκετά μέτρα πάνω στο βράχο και η κατασκευή τόξων ώστε να δοθεί η αναγκαία κλίση στη ροή του νερού χωρίς να εμποδίζεται η διέλευση στους δρόμους (Σπανάκης VI, 1976, σ. 19-22 και 50).

Η κρήνη διαμορφώνεται στην πρόσοψή της με δύο πεσσούς και δύο κίονες που υποστηρίζουν αέτωμα. Ανάμεσά τους ήταν τοποθετημένες τρεις πλάκες κρουνών, οι οποίες δεν έχουν σωθεί. Στο κέντρο της, ανάμεσα στους δυο κίονες υπάρχει η μεγάλων διαστάσεων λατινική επιγραφή που δηλώνει τον ιδρυτή. Πάνω από αυτή τοποθετήθηκε αργότερα οθωμανική επιγραφή (Βαρθαλίτου υπό έκδοση). Στην οθωμανική επιγραφή δηλώνεται πως η βρύση είχε στερέψει αλλά με μέριμνα του φιλάνθρωπου Gazi Hüseyin Paşa επαναλειτούργησε (GerolaIV, σ. 44-46, εικ. 19 και σ. 333, αρ. 85· Σπανάκης 1981, σ. 86-88· Curuni– Donati 1988, σ. 222, αρ. φωτ. 155· Βαρθαλίτου υπό έκδοση).

Βλ. Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη Ιδομενέα: H κρήνη, που βρίσκεται στη συμβολή των οδών Λυσιμάχου Καλοκαιρινού και Γρεβενών, πίσω από το Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, μεταφέρθηκε εκεί το 1953. Ουσιαστικά ανοικοδομήθηκε, καθώς η αρχική κρήνη είχε κατεδαφιστεί αρκετά χρόνια πριν και τα μέλη της βρίσκονταν στον περίβολο του Αρχαιολογικού Μουσείου (Πλάτων 1954, σ. 502). Η αρχική της θέση ήταν στην οδό Μιχελιδάκη, στη βορειοδυτική γωνία του οικοδομικού τετραγώνου 70 (Σπανάκης 1981, σ. 98). Η κρήνη κατασκευάστηκε από μουσουλμάνο αγά, στα τέλη του 17ου αιώνα, σύμφωνα με οθωμανική επιγραφή που διάβασε ο Νικόλαος Σταυρινίδης. Στα μέσα του 19ου αιώνα, το κονάκι του αγά νοικιάστηκε από τον γιατρό Ιδομενέα Μερκατάτη, από τον οποίο πήρε η κρήνη το όνομά της (Σταυρινίδης 1969, αρ. 2· Σπανάκης1981, σ. 98).

Η κρήνη συνδυάζει βενετικά σπόλια, όπως οι κίονες και τα κιονόκρανα, και οθωμανικά γλυπτά, όπως η μαρμάρινη πλάκα κρουνού με φυτικό διάκοσμο καθώς και η πλάκα με τα ευδιάκριτα ίχνη απολάξευσης, η οποία πιθανότατα ήταν ενεπίγραφη.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών.

Κρήνη του Προφήτη: Ο Evliya Çelebi αναφέρει το 1669 μια κρήνη «του Προφήτη» (Peygamber çeşmesi) που κατασκευάστηκε για να τιμηθεί ο προφήτης Μωάμεθ. Η κρήνη δεν ταυτίζεται (Λούπης 1994, σ. 207· Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 229∙ Σταυρινίδης 1969, αρ. 2).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του τζαμιού του αγά των γενιτσάρων Abdurrahman Ağa*: Σε κατάλογο κρηνών της πόλης του Χάνδακα που παραθέτει ο Evliya Çelebi, καταγράφεται η κρήνη (çeşme) του αγά των γενιτσάρων Abdurrahman Ağa (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228). Σε άλλο σημείο του κειμένου του Evliya Çelebi αναφέρεται πως στην αριστερή πλευρά της αυλής του τζαμιού του αγά των γενιτσάρων Abdurrahman Ağa, πρώην Παναγίας Τριμάρτυρης, στην οδό 1866, βρισκόταν δεξαμενή (su sarnıcı) με κρουνούς που στεγαζόταν με μολύβδινη θολωτή στέγη η οποία στηριζόταν σε οκτώ κομψούς κίονες και διέθετε περίτεχνα μαρμάρινα διάτρητα θωράκια (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 226· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Είναι λογικό να θεωρήσουμε πως η κρήνη ταυτίζεται με τη δεξαμενή.

Στο αφιερωτήριο έγγραφο του Abdurrahman Ağa (19 Ιουλίου 1670) σημειώνεται ότι παραχωρήθηκαν τρεις μασούρες νερό από την πηγή Κουσακλί στο τζαμί με το όνομά του (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 242-252, αρ. 346, σ. 243). Επίσης, σημειώνεται ο διορισμός κατάλληλου τεχνίτη για να φροντίζει τον υδαταγωγό του τεμένους με ημερήσιο μισθό δύο ακτσέ (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 242-252, αρ. 346, σ. 248).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 11 Δεκεμβρίου 1671 (9 Σαμπάν 1082) καταγράφεται ξανά ότι είχαν παραχωρηθεί τρεις μασούρες νερού από την πηγή Κουσακλί στο τζαμί του αγά των γενιτσάρων Abdurrahman Paşa. Ωστόσο, καθώς η ροή του νερού είχε μειωθεί και υπήρχε ανάγκη για περισσότερο νερό, ο μουτεβελής του τζαμιού ζήτησε να διοχετευτεί στο τζαμί νερό από πηγές στο Καρυδάκι Μετόχι, οι οποίες δεν ανήκαν σε κανέναν. Τα νερά αυτών των πηγών υπολογίστηκαν σε τρεις λουλέδες (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 23-24, αρ. 562· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 310-311, αρ. 633· Καραντζίκου 2005, σ. 204).

Σε άλλη καταχώριση, με ημερομηνία 10 Μαρτίου 1672 (11 Ζιλκαντέ 1082) αναφέρεται πως ο μεγάλος βεζίρης Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa παραχώρησε για την υδροδότηση του τζαμιού τη μισή ποσότητα του νερού της πηγής που βρισκόταν κοντά στο φρούριο Ιναντιγιέ (στο σημερινό προάστιο Φορτέτσα του Ηρακλείου), η οποία του είχε παραχωρηθεί με μπεράτι (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 320-322, αρ. 404· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 320-321, αρ. 657). Σε καταχώριση με ημερομηνία 30 Απριλίου 1672 (2 Μουχαρέμ 1083), ο μουτεβελής του τζαμιού του Abdurrahman Paşa ζήτησε να καταμετρηθεί η ποσότητα του νερού αυτής της πηγής και να υπολογιστεί η ποσότητα του νερού που θα διοχετευόταν στο τζαμί. Ζήτησε ακόμα γνωμοδότηση για την κατασκευή νέου υδαταγωγού. Μετά από αυτοψία των υδρονομέων και των άλλων ειδικών στο υδρονομείο έξω από την Καινούρια Πόρτα, διαπιστώθηκε ότι η ποσότητα του νερού ανέρχεται σε τρεις λουλέδες και εγκρίθηκε η διοχέτευση της μισής ποσότητας του νερού στο τζαμί, μέσω αγωγού μήκους 3.405 πήχεων (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 1-2, αρ. 533· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 223-224, αρ. 449). Σε άλλη καταχώριση, με ημερομηνία 31 Μαΐου 1672 (3 Σαφέρ 1083), επαναλαμβάνεται το ίδιο αίτημα (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 31, αρ. 574· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 102-103, αρ. 199).

Έμμεση μαρτυρία για το σύστημα υδροδότησης του τζαμιού καταγράφεται σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Φεβρουαρίου 1673 (10 Ζιλκαντέ 1083). Σύμφωνα με αυτήν, ο ντόπιος τοπτσήμπασης AhmedAğa, γιος του Süleyman, και οι κεχαγιάδες των ντόπιων γενιτσάρων, κάτοικοι της συνοικίας Βαλιντέ τζαμί, επιθυμούσαν να συνδέσουν τους υπονόμους των σπιτιών τους με τον υπόνομο του τζαμιού και ζήτησαν την συνδρομή του διορισμένου από το κράτος επίσημου αρχιτέκτονα της πόλης στον καθορισμό του βάθους των υπονόμων γιατί στην περιοχή εκτείνονταν οι υδαταγωγοί του τζαμιού του Abdurrahman Paşa και του λουτρού του τουρνατζήμπαση İbrahim Ağa. Ο αρχιτέκτονας αποφάσισε ότι οι υπόνομοι έπρεπε να σκαφτούν σε βάθος ενός πήχη, κάτω από τον υδαταγωγό (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 102, αρ. 683· Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 306, αρ. 487).

Προβλήματα στην υδροδότηση του τζαμιού εξαιτίας σημαντικής βλάβης στο υδραγωγείο Κουσακλί επισημαίνονται σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 20 Δεκεμβρίου 1683 (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 222-223, αρ. 813·Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 469-470, αρ. 785).

Σε άλλη ιεροδικαστική καταχώριση, χωρίς ημερομηνία, αλλά πιθανότατα του έτους 1689, σημειώνεται ότι μετά από την επισκευή αγωγού από τον διοικητή του Χάνδακα Mehmed Paşa κατανεμήθηκε ξανά το νερό της πηγής Κουσακλί. Το τζαμί του Abdurrahman Kethüda (πιθανόν πρόκειται για το τζαμί του αγά των γενιτσάρων Abdurrahman Paşa) υδροδοτήθηκε με τρεις μασούρες νερό και με ένα τέταρτο μασούρας η στεγνή κρήνη του (Βαρούχα κ.ά 2008, σ. 508-509, αρ. 902).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) αναφέρεται πως το Αγά Τζαμί και η κρήνη του υδροδοτούνταν με τέσσερις μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Α΄, σ. 49). Σε καταχώριση της 26^ης Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) σημειώνεται ότι το τζαμί του Abdi Paşa υδροδοτείται με τρεις μασούρες νερό (στη μετάφραση του Σταυρινίδη το τζαμί σημειώνεται δύο φορές εκ παραδρομής) (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Στις 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) σημειώνεται πως στο Αγά τζαμί και στην κρήνη του τζαμιού αναλογούσαν έξι μασούρες νερό. Στην ίδια καταχώριση, η κρήνη του Αγά Τζαμί καταγράφεται και δεύτερη φορά και πάλι σημειώνεται η υδροδότησή της με έξι μασούρες νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 239, σ. 241 και σ. 242, υποσ. 41). Δεν σώζεται ούτε το τζαμί ούτε η κρήνη του.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

* Ο Abdi ή Abdurrahman Ağa, αγάς των γενιτσάρων κατά την τελευταία περίοδο της πολιορκίας του Χάνδακα, έλαβε τον τίτλο του Πασά μετά την κατάληψη της πόλης και έγινε αγάς των γενιτσάρων στην Κωνσταντινούπολη (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 322, αρ. 404, υποσ. 1). Ακόμα, σύμφωνα με λήμμα στο Süreyya 1996, σ. 95, ο προερχόμενος από τους γενίτσαρους Abdurrahman Paşa, αλβανικής καταγωγής, έγινε αγάς των γενιτσάρων τον μήνα Ζιλχιτζέ του έτους Εγίρας 1079 (Μάιος 1669). Τον μήνα Ρεμπιουλαχίρ του έτους 1085 (Ιούλιος 1674) έγινε διοικητής (πασάς) της Βαγδάτης με το βαθμό του βεζίρη. Ανέλαβε κατόπιν και άλλες θέσεις επαρχιακού διοικητή και σκοτώθηκε σε μάχη στις 17 Σεβάλ 1098 (26 Αυγούστου 1687), όντας τότε διοικητής της Βούδας.

Κρήνη του τζαμιού του Ankebut Ahmed Paşa: Σε κατάλογο κρηνών της πόλης του Χάνδακα που παραθέτει ο Evliya Çelebi, καταγράφεται η κρήνη (çeşme) του Ankebut Ahmed Paşa (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228), την οποία ο Νικόλαος Σταυρινίδης τοποθετεί απέναντι από το τζαμί του Ankebut Ahmed Paşa, πρώην Παναγία των Σταυροφόρων. Ο Σταυρινίδης σημειώνει επίσης πως η κρήνη αυτή ήταν γνωστή με την ονομασία «βρυσαλάκια» (Σταυρινίδης 1969). Η κρήνη δεν σώζεται.

Σε άλλο σημείο του κειμένου του ο Evliya Çelebi περιγράφει πως η δεξαμενή (su sarnıcı) του τζαμιού του Ankebut Ahmed Paşa βρισκόταν στηναριστερή, δηλαδή τη βόρεια, πλευρά του κτιρίου, μέσα στον μεντρεσέ (ιεροσπουδαστήριο) του συγκροτήματος, με τους κοιτώνες των σπουδαστών γύρω της (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 226· Digital Crete: στα χρόνια των Οθωμανών). Είναι πιθανό πως η δεξαμενή αυτή συνδεότανμε την κρήνη καθαρμού του τζαμιού, όπως συνέβαινε στο τζαμί του κουλ κεχαγιά των γενιτσάρων (kul kethüdası) Zulfıkar Ağa. Δεν είναι σαφές αν η κρήνη καθαρμού ταυτίζεται με τα «βρυσαλάκια» του Σταυρινίδη, αλλά είναι λογικό.

Ιεροδικαστικές καταχωρίσεις του Ιουλίου 1689 καταγράφουν έλλειψη νερού στις κρήνες του τζαμιού του Ankebut Ahmed Paşa. Συγκεκριμένα, σε καταχώριση με ημερομηνία 21 Ιουλίου 1689 (3 Σεβάλ 1100) αναφέρεται πως ο διοικητής του Χάνδακα βεζίρης Mehmed Paşa όρισε να συνεχιστεί η υδροδότηση του τζαμιού (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 479, αρ. 844β). Σε άλλη καταχώριση με την ίδια ημερομηνία σημειώνεται πως ο μουτεβελής του τζαμιού δήλωσε πως οι κρήνες του τζαμιού δεν έχουν αρκετό νερό και δεν καλύπτονται οι ανάγκες των πιστών. Κατόπιν τούτου, δόθηκε εντολή από τον διοικητή του Χάνδακα Mehmed Paşa να διοχετευτεί στο τζαμί μία μασούρα νερού επιπλέον από το πλεόνασμα του υδραγωγείου (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 504, αρ. 894).

Σε τρίτη καταχώριση, με ημερομηνία 22 Ιουλίου 1689 (4 Σεβάλ 1100), αναφέρεται πως ο μουτεβελής του τζαμιού Mehmed ζήτησε να μην διακοπεί η παροχή νερού από την πηγή Κεμέρ Σουγιού προς τον κήπο του τζαμιού. Η παροχή νερού είχε εξασφαλιστεί 20 χρόνια νωρίτερα με μίσθωμα 4,5 ακτσέ την ημέρα (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 479-480, αρ. 845). Σε καταχώριση με ημερομηνία 9 Αυγούστου 1689 (22 Σεβάλ 110) επισημαίνεται η μειωμένη ποσότητα νερού που διατίθεται στο τζαμί του Ankebut Ahmed Paşa και δίνεται ξανά διαταγή για παροχή μιας μασούρας νερού από την πηγή Κεμέρ Σουγιού, με ανταλλαγή από το νερό της πηγής Κουσακλί (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 479, αρ. 844α). Έγγραφο της 13^ης Οκτωβρίου 1689 (29 Ζιλχιτζέ 1100) επιβεβαιώνει την εκτροπή μιας μασούρας νερού σε βρύσες του τζαμιού του Ankebut Ahmed Paşa (BOA, AE.SSÜL.II. 20/2028).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) αναφέρεται πως στο τζαμί διοχετεύονταν τρεις μασούρες νερό (27 Ζιλκαντέ 1131) (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄, σ. 50). Σε καταχώριση της 26ης Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134), σημειώνεται πως το τζαμί του AhmedPaşa υδροδοτείται με τρεις μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Στις 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) σημειώνεται πως στο τζαμί διοχετεύονταν τρεις μασούρες νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-241, αρ. 2816, σ. 239 και 241 υποσ. 6).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του τζαμιού του κουλ κεχαγιά των γενιτσάρων (kul kethüdası) Zulfıkar Ağa*: Σύμφωνα με τον Evliya Çelebi, μπροστά από την κεντρική πύλη του τζαμιού του κουλ κεχαγιά των γενιτσάρων Zulfıkar Ağa, του τέως ναού της Αγίας Αικατερίνης, υπήρχε κατασκευασμένη από λευκό μάρμαρο κρήνη (şadırvan) με δεξαμενή και μολυβδοσκέπαστο θόλο για τον τελετουργικό καθαρμό των πιστών, διακοσμημένη με χρυσάμοτίβα. Επιπλέον στη δεξιά πλευρά του τζαμιού υπήρχε δεξαμενή νερού (susarnıcı) και στο εσωτερικό του πηγάδι (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών∙ Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 226). Σε άλλο σημείο του κειμένου του, σε κατάλογο κρηνών της πόλης του Χάνδακα, ο Evliya Çelebi καταγράφει κρήνη (çeşme) του κεχαγιά των γενιτσάρων ZulfıkarAğa (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228). Είναι λογικό να θεωρήσουμε πως η κρήνη αυτή ταυτίζεται με την κρήνη καθαρμών του τζαμιού, όμως στην καταχώριση που παρατίθεται αμέσως παρακάτω, γίνεται αναφορά και σε κρήνη (çeşme) και σε κρήνη καθαρμού (şadırvan).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 5-14 Ιανουαρίου 1688 (α΄ δεκαήμερο Ρεμπιουλεβέλ 1099) αναφέρεται πως η ποσότητα του νερού στην κρήνη καθαρμού, τις άλλες κρήνες και τα αποχωρητήρια του τζαμιού του πρώην κουλ κεχαγιά των γενιτσάρων Zulfıkar Ağa έχει μειωθεί αισθητά και δεν επαρκεί για τις ανάγκες των πιστών. Γι’ αυτό το λόγο, το βακούφι του τζαμιού αγόρασε το νερό των πηγών στη θέση Μιχανίλσκι / Μιχινλικσι, στην περιφέρεια του οικισμού Αρχάνες· το νερό υπολογίστηκε σε 32 μασούρες ή τέσσερις λουλέδες και θα διοχετευόταν στην πόλη μέσω του αγωγού της πηγής Κεμέρ Σουγιού. Το ένα τρίτο του νερού θα προστίθετο στο νερό της πηγής Κεμέρ Σουγιού. Τα υπόλοιπα δύο τρίτα θα διοχετεύονταν στο τζαμί και θα μοιράζονταν ανάλογα με τις ανάγκες στην νεόκτιστη κρήνη (çeşme), στην κρήνη καθαρμού (şadırvan), στους κρουνούς και στις τουαλέτες του τζαμιού. Για τη θέση Μιχανίλσκι, ο Νικόλαος Σταυρινίδης υποθέτει ότι πρόκειται για τις πηγές Ασώματος, νότια των Επάνω Αρχανών. Στη θέση βρίσκεται ναός των Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ και ίσως το τοπωνύμιο Μιχανίλσκι αποτελεί παραφθορά του ονόματος του ναού (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 310-311, αρ. 950· Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 454, αρ. 813).

Σε άλλη καταχώριση, χωρίς ημερομηνία, αλλά πιθανότατα του έτους 1689, καταγράφεται η αναδιανομή του νερού της πηγής Κουσακλί μετά από την επισκευή αγωγού από τον διοικητή του Χάνδακα Mehmed Paşa και σημειώνεται πως είχαν οριστεί τρεις μασούρες νερό για το τζαμί του Zulfıkar Paşa, όμως αυτές περίσσεψαν γιατί ο πασάς όσο ζούσε (δολοφονήθηκε στις 13 Μαΐου 1688) είχε αγοράσει νερό για την κρήνη του τζαμιού χωρίς να συνεισφέρει στην επιδιόρθωση της πηγής (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 350-351, αρ. 1000· Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 508-509, αρ. 902).

Ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 11 Οκτωβρίου 1691 αναφέρει πως η κρήνη του τζαμιού κατέρρευσε. Ο μουτεβελής του τζαμιού, Ömer Çelebi, πούλησε το μολύβι της στέγης της καταστραμμένης κρήνης και από τα χρήματα αυτά έκτισε νέα κρήνη στην ίδια θέση. Η νέα κρήνη είχε έντεκα κρουνούς και κόστισε 185 γρόσια (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών∙ Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 394-395, αρ. 1062).

Σε ιεροδικαστικές καταχωρίσεις με ημερομηνίες 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄, σ. 50), 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120) και 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-241, αρ. 2816, σ. 239 και σ. 241, υποσ. 7) καταγράφεται ότι στο τζαμί διοχετεύονταν οκτώ μασούρες νερό.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete

* Ο Zulfıkar Ağa, αλβανικής καταγωγής, ανήλθε στο αξίωμα του κεχαγιά των γενιτσάρων το 1669/70. Την ίδια χρονιά έγινε μπεϊλέρμπεης. Το 1674/75 αναφέρεται ως σεκμπάνμπασης. Το 1683 ανήλθε στο αξίωμα του αγά των γενιτσάρων και την επόμενη χρονιά έλαβε τον τίτλο του βεζίρη. Το 1686 έγινε διοικητής Χίου και την επόμενη χρονιά διοικητής Χάνδακα. Σκοτώθηκε στηδιάρκεια εξέγερσης στον Χάνδακα στις 13 Μαΐου 1688 (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Κρήνη του τζαμιού του Mahmud*: Σε κατάλογο κρηνών της πόλης του Χάνδακα που παραθέτει ο Evliya Çelebi, καταγράφεται η κρήνη (çeşme) του Mahmud Ağa, κεχαγιά του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 229). Πιθανόν ταυτίζεται με την κρήνη του τζαμιού του Mahmud. Το τζαμί αυτό είχε ιδρυθεί με τη μετατροπή του ναού του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή και η κρήνη του ταυτίζεται ίσως με την κρήνη Sagredo.

Σε άλλο σημείο του κειμένου του ο Evliya Çelebi περιγράφει πως η δεξαμενή (su sarnıcı) του τζαμιού του Mahmud βρισκόταν στην αυλή που ήταν στην αριστερή, δηλαδή τη βόρεια, πλευρά του κτιρίου και ότι γύρω της βρίσκονταν τα κελιά των σπουδαστών του μεντρεσέ (ιεροδιδασκαλείου). Ο οθωμανός περιηγητής σχολιάζειπως το νερό της ήταν πολύ κρύο ακόμα και κατά τον μήνα Ιούλιο. Ο Evliya Çelebi γράφει ακόμα πως το τζαμί αποτελούσε τόπο περιπάτου και πως μπροστά από το μιχράμπ του υπήρχε κήπος με δεξαμενή, κρήνες και εντυπωσιακούς πίδακες νερού (fıskiyye ve havz u şâzrevânlarındaki fevvâreler ibretnümûn olup) (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 225· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Σε αχρονολόγητη ιεροδικαστική καταχώριση, πιθανότατα του έτους 1689, αναφέρεται ότι μετά την επισκευή που πραγματοποίησε ο διοικητής του Χάνδακα Mehmed Paşa, η πηγή Κουσακλί έχει τέσσερις λουλέδες νερό, δηλαδή 32 μασούρες. Αποφασίστηκε ότι τρεις μασούρες από αυτό το νερό θα διοχετευτούν στο τζαμί Mahmud Ağa και ένα τέταρτο στη στεγνή κρήνη του (Σταυρινίδης Β', 1976, σ. 350-351 αρ. 1000· Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 508-509, αρ. 902).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) σημειώνεται πως το τζαμί του Mahmud Kethüda υδροδοτούνταν με τρεις μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄, σ. 49). Άλλη καταχώριση, με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134), αναφέρει πως το τζαμί υδροδοτούνταν με τρεις μασούρες νερό και η κρήνη του Mahmud Kethüda με μία (Σταυρινίδης Δ΄ 1984, σ. 119-121, αρ. 2070A, σ. 120). Και σε καταχώριση της 27^ης Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) σημειώνεται ότι στο τζαμί Mahmud Ağa διοχετεύονταν τρεις μασούρες νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-241, αρ. 2816, σ. 239 και σ. 241, υποσ. 2).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

*Ο Mahmud Ağa ήταν επιστάτης (sadaretkethüdasi) του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa (Gülsoy 2004, σ. 264-265). Είχε το παρωνύμιο Şeytanoğlu, δηλαδή γιος του διαβόλου (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Κρήνη του İbrahim Paşa: Ο Evliya Çelebi αναφέρει ότι η κρήνη του Kethüdaİbrahim Paşa βρισκόταν έξω από την πύλη του λιμανιού (Πύλη του Μόλου). Σύμφωνα με την περιγραφή του, η κρήνη, που δεν σώζεται, είχε δύο κρουνούς. Το χρονόγραμμά της, το οποίο συνέθεσε ο Evliya Çelebi πριν ακόμα ολοκληρωθεί η κατασκευή της κρήνης, καταγράφει ως έτος κατασκευής της το έτος 1080 από την Εγίρα (1669/70). Το κείμενό της σε μετάφραση έχει ως εξής: «Ο Evliya συνέθεσε το χρονόγραμμα: Αγαθοεργία για την αγάπη του Θεού» (Λούπης 1994, σ. 206-207· Kahraman κ.ά. 2003 τ. 8, σ. 228-229˙ Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 18 Σεπτεμβρίου 1671, ο αγάς των αζάπηδων και πρώην διαχειριστής του τζαμιού του İbrahim Paşa (πρώην Αγίου Γεωργίου του Βενέτικου), Mehmed Ağa, ζήτησε αυτοψία στα ανακαινισμένα τμήματα του τζαμιού, όπως και στον αγωγό της κρήνης και των αποχωρητηρίων. Καταγράφεται πως για τη λιθόκτιστη δεξαμενή, τα αποχωρητήρια διαστάσεων 20 τετραγωνικών πήχεων και ύψους 8 πήχεων και για τους επτά κρουνούς δαπανήθηκαν 16.000 ακτσέ. Για τα τρία αποχωρητήρια και το λίθινο παραπέτασμά τους μήκους 20 και ύψους 6 πήχεων δαπανήθηκαν 3.000 ακτσέ και για τον λίθινο υπόνομο από το τζαμί μέχρι το λιμάνι μήκους 120 πήχεων δαπανήθηκαν 14.400 ακτσέ (δηλαδή, 120 ακτσέ ο πήχης). Ακόμα, για το υπόστεγο της κρήνης, μήκους 7 και πλάτους 4 πήχεων, για τη ζωγραφισμένη οροφή και τη χρυσή επιγραφή δαπανήθηκαν 8.000 ακτσέ. Για τον μεγάλο κρουνό της κρήνης, το χάλκινο κύπελλο, την αλυσίδα και την κλειδαριά δαπανήθηκαν 1.500 ακτσέ. Τέλος, για τον αγωγό που συνέδεε το τζαμί με την κρήνη του ντεφτερντάρη Ahmed Paşa δαπανήθηκαν 28.000 ακτσέ (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 375-378, αρ. 468· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 66, αρ. 127).

Σε δύο ιεροδικαστικές καταχώρισεις, με ημερομηνία 18-27 Φεβρουαρίου 1673 (α΄ δεκαήμερο Ζιλκαντέ 1083), σημειώνεται η εξόφληση των κατοίκων του οικισμού Αποστόλοι του ναχιγέ Πεδιάδος για την κατασκευή κρήνης στο τζαμί του βεζίρη İbrahim Paşa στον Χάνδακα. Συγκεκριμένα οι πληρεξούσιοι των κατοίκων του οικισμού, που ανήκε στα βακούφια του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν, δήλωσαν πως έλαβαν από τον Osman Bey, γιο Abdullah, χαζινεντάρη του κεχαγιά των καπουτζήδων Ali Ağa, της υπηρεσίας του διοικητή Χάνδακα βεζίρη İbrahim Paşa, 20 ασλάνια γρόσια που του είχαν καταβάλει για την κατασκευή της κρήνης καθαρμού (şadırvan) στο τζαμί. Ακόμα, δήλωσαν πως έλαβαν από τον ίδιο 2.150 ακτσέ έναντι 180 οκάδων λαδιού που έδωσαν για την κατασκευή της κρήνης (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 316, αρ. 507-508).

Ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) αναφέρει ότι η κρήνη του İbrahim Paşa, ίσως η ίδια με την παραπάνω, αλλιώς η κρήνη του Melek İbrahim Paşa, υδροδοτούνταν με δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄, σ. 50). Σε καταχώριση της 26ης Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) σημειώνεται ότι το τζαμί του İbrahim Paşa υδροδοτούνταν με τέσσερις μασούρες νερό και η κρήνη İbrahim Paşa στην πύλη του λιμένα με άλλες τέσσερις μασούρες (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Καταχώριση στις 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) επιβεβαιώνει πως το τζαμί του İbrahim Paşa «παρά τω λιμένι» και η κρήνη του λιμανιού υδροδοτούνταν με οκτώ μασούρες νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 239 και 241, υποσ. 12).

Η κρήνη δεν σώζεται, ενώ το τζαμί διατηρείται σε κακή κατάσταση.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών.

Κρήνες του Melek İbrahim Paşa: Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 24 Οκτωβρίου 1782 (17 Ζιλκαντέ 1196) αναφέρεται ότι ο μακαρίτης Melek İbrahim Paşa είχε ιδρύσει πολλές κρήνες και ένα σεμπιλχανέ (ΤΑΗ.32, σ.106-107). Γραπτές μαρτυρίες και υλικά κατάλοιπα σχετίζουν πιο συγκεκριμένα τον Melek İbrahim Paşa με την ίδρυση τριών κρηνών και ενός σεμπιλχανέ:

α. Κρήνη του τζαμιού του ντεφτερντάρη της Κρήτης Sofu Mehmed Paşa / κρήνη του Melek İbrahim Paşa: Σε κατάλογο κρηνών του Χάνδακα που παραθέτει στο έργο του ο Evliya Çelebi, περιλαμβάνεται η κρήνη (çeşme) του Melek İbrahim Paşa (Kahraman κ.ά. 2003, τ.8, σ. 228). Η κρήνη αυτή έχει ταυτιστεί με την κρήνη καθαρμού (şadırvan) του τζαμιού του ντεφτερντάρη της Κρήτης Sofu Mehmed Paşa, το οποίο είχε ιδρύσει ο Melek İbrahim Paşa με τη μετατροπή του ναού της Κεράς Παναγιάς σε τζαμί (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Το κτίριο, το οποίο δεν σώζεται, βρισκόταν στην πλατεία Ρωμανού.

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) σημειώνεται πως στο τζαμί του Sofu Mehmed Paşa διοχετευόταν μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄, σ. 50). Σε άλλη καταχώριση, με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134), σημειώνεται πως στο τζαμί αναλογούσε μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Σύμφωνα με καταχώριση της 27^ης Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178), το νερό του τζαμιού αυξήθηκε σε δύο μασούρες (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-241, αρ. 2816, σ. 239 και 241, υποσ. 5).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

β. Κρήνη στην οδό Παλμέτη / κρήνη του Melek İbrahim Paşa στην αρμενική συνοικία: Η κρήνη, που ιδρύθηκε από τον Melek İbrahim Paşa στην αρμενική συνοικία, στο τελευταίο τρίτο του 17ου αιώνα, τοποθετείται από τον Νικόλαο Σταυρινίδη στο Μικρό Τσαρσάκι (Σταυρινίδης 1969, αρ. 6· Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, υποσ. 39). Πιθανότατα ταυτίζεται με την κρήνη που βρίσκεται στη διασταύρωση Παλμέτη και Ντεντιδάκηδων στην περιοχή Αγίας Τριάδας (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών∙ Σταρίδα 2013, σ. 84). Η κρήνη συνδέεται με δρομική καμαροσκέπαστη δεξαμενή. Η δεξαμενή είναι χτισμένη με αργολιθοδομή, με εξαίρεση την όψη της κρήνης στη μία στενή πλευρά. Σε αυτή την πλευρά ο τοίχος είναι ισόδομος και υψώνεται πάνω από το ύψος της κάλυψης της δεξαμενής σχηματίζοντας επιβλητική πρόσοψη. Στο πάνω μέρος του τοίχου προεξείχε γείσο, από το οποίο σώζεται μικρό τμήμα στην δεξιά πλευρά του. Κάτω από το γείσο, η πρόσοψη κοσμείται με τρεις ανάγλυφους ρόδακες, οι οποίοι διατηρούνται κατά το ήμισυ, καθώς το πάνω μέρος τους έχει απολαξευτεί. Φαρδύ ημικυκλικό τόξο ανοιγμένο στο πάχος του τοίχου δημιουργούσε εσοχή για τους κρουνούς της κρήνης. Οι κρουνοί ήταν τρεις, οι πλάκες τους δεν διατηρούνται. Κάτω από το τόξο εκατέρωθεν των κρουνών υπάρχουν δυο πεζούλες. Στην μια πλευρά της δεξαμενής έχει ανοιχτεί θύρα, ίσως κατά την εποχή που η δεξαμενή χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη.

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) σημειώνεται πως η κρήνη του İbrahim Paşa υδροδοτούνταν με δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Σε άλλη καταχώριση, με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178), αναφέρεται πως η κρήνη του Melek İbrahim Paşa στην αρμενική συνοικία υδροδοτούνταν με τρεις μασούρες νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1974, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 240 και 242, υποσ. 39). Τέλος, καταχώριση του έτους 1719 (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄, σ. 50) αναφέρει ότι η κρήνη του İbrahim Paşa υδροδοτούνταν με δύο μασούρες νερό, αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κάποια από τις κρήνες του Melek İbrahim Paşa ή την κρήνη του İbrahim Paşa έξω από την πύλη του λιμανιού.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

γ. Κρήνη του Melek İbrahim Paşa στη συνοικία Hacı Memiş: Η κρήνη ιδρύθηκε από τον Melek İbrahim Paşa στο τελευταίο τρίτο του 17ου αιώνα στη συνοικία Hacı Memiş. Σύμφωνα με τον Νικόλαο Σταυρινίδη, βρισκόταν στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα το ξενοδοχείο «Κάστρο», δηλαδή στην οδό Θεοτοκοπούλου, βόρεια του πάρκου. Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178), η κρήνη υδροδοτούνταν με δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 241-242, υποσ. 47). Ίσως πρόκειται για την ίδια κρήνη που σημειώνεται ως κρήνη του İbrahim Paşa, χωρίς άλλο προσδιορισμό, σε καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134), που αναφέρει επίσης ότι υδροδοτούνταν με δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

δ. Κρήνη (σεμπιλχανές) του Melek İbrahim Paşa: Όπως εξηγεί ο Νικόλαος Σταυρινίδης, η κρήνη ιδρύθηκε από τον Melek İbrahim Paşa μετά την κατάκτηση του Χάνδακα στην πλατεία μπροστά από τον ναό της Κεράς των Αγγέλων, στην αρχή της λεωφόρου Καλοκαιρινού. Η κρήνη, που κατεδαφίστηκε το 1915 (Σταυρινίδης 1969, αρ. 6), αναφέρεται σε ιεροδικαστική καταχώριση του έτους 1764.Εκεί σημειώνεται ότι υδροδοτούνταν με τρεις μασούρες νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 240 και 242, υποσ. 34). Ίσως ακόμα ταυτίζεται με την κρήνη του İbrahim Paşa που, όπως καταγράφεται σε ιεροδικαστική καταχώριση της 26^ης Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134), υδροδοτούνταν με δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Τέλος, στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης απόκειται επιγραφή κρήνης που μνημονεύει τον Melek İbrahim Paşa ως ιδρυτή βακουφιού με χρονολογία Εγίρας 1095 (1683/84) [Sahibü’l-hayrat / Melek İbrahim Paşa / Sene 1095]. [Μεταγραφή Αναστασόπουλος. Βλ και Çam 2000, σ. 53, εικ. 93, όπου όμως σημειώνει λανθασμένα τη χρονολογία 1195 (1781)]

Κρήνη του τζαμιού του σουλτάνου İbrahim: Σε κατάλογο κρηνών της πόλης του Χάνδακα που παραθέτει ο Evliya Çelebi, καταγράφεται η κρήνη (çeşme) του σουλτάνου İbrahim, η οποία είναι πιθανό να ταυτίζεται με την κρήνη καθαρμού (şadırvan) του τζαμιού του σουλτάνου İbrahim, δηλαδή του πρώην και σημερινού ναού Αγίου Πέτρου (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών∙).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) καταγράφεται ότι στην κρήνη του τζαμιού διοχετεύονταν τέσσερις μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄ 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄, σ. 50). Η ίδια ποσότητα καταγράφεται και σε καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120), όπως και σε καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 239 και 241, υποσ. 17). Καταχώριση με ημερομηνία 31 Οκτωβρίου 1762 (12 Ρεμπιουλαχίρ 1176) αναφέρεται σε επισκευές στο τζαμί, μεταξύ αυτών και στην ανακαίνιση της κρήνης και την τοποθέτηση στεγάστρου (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 192, αρ. 2766∙ Καραντζίκου – Φωτεινού2003, σ. 428-429, αρ. 861).

Βλ. Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του τζαμιού του ρεϊσουλκιουτάπ Acemzade Hüseyin Efendi (Αραστά τζαμί / Κερά του Φόρου): Σε κατάλογο κρηνών της πόλης του Χάνδακα που παραθέτει ο Evliya Çelebi, καταγράφεταιη κρήνη (çeşme) του ρεϊσουλκιουτάπ Acemzade Hüseyin Efendi (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 229). Πιθανόν ταυτίζεται με τηνκρήνηκαθαρμού (şadırvan) του τζαμιού του ρεϊσουλκιουτάπ Acemzade Hüseyin Efendi, που σύμφωνα με τον Νικόλαο Σταυρινίδη είχε κατασκευαστεί στον τοίχο του τζαμιού (mescid, κατά τον Evliya Çelebi). Το τζαμί βρισκότανστην αρχή της οδού 1821, στη σημερινή πλατεία Νικηφόρου Φωκά (Μεϊντάνι), στη θέση όπου είναι το ξενοδοχείο «El Greco» (Digital Crete: στα χρόνια των Οθωμανών∙ Σταυρινίδης 1969, αρ. 2∙ Σταυρινίδης Α', 1975, σ. 206-207, αρ. 302, υποσ. 2∙ Καραντζίκου 2005, σ. 201· Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228). Η κρήνη του Ρεΐς Εφέντι αναφέρεται επίσης ως τοπογραφικός προσδιορισμός σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 4 Ιανουαρίου 1671 (Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 259-260, αρ. 463). Δεν σώζεται ούτε το τζαμί ούτε η κρήνη.

Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131), παρέχονται δύο μασούρες νερό στη φιλανθρωπική κρήνη του τζαμιού του ρεΐς εφέντη και τρεις μασούρες νερό στο τζαμί του ρεΐς εφέντη (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974B, σ. 50). Σε καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) σημειώνεται ότι στην κρήνη διοχετεύονταν οκτώ μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070A΄, σ. 120).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Abaza Sarı Hüseyin Paşa: Η κρήνη (çeşme) του Abaza Sarı Hüseyin Paşa αναφέρεται από τον Evliya Çelebi σε κατάλογο κρηνών του Χάνδακα που παραθέτει. Ο οθωμανός περιηγητής την τοποθετεί κοντά στην πύλη «Canriz» (Cânrîz Kapusu), όνομα που, όπως γράφει, χρησιμοποιούσαν οι μουσουλμάνοι για την πόλη του Χάνδακα (kal‘a-i Cân-rîz) (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 229, 218· Λούπης 1994, σ. 207, 187-188). Η κρήνη βρισκόταν στον ομώνυμο (Canriz) επιπρομαχώνα που είχε κατασκευάσει ο Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa στην άκρη του βενετικού προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα προς τη θάλασσα (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών. Η κρήνη δεν σώζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Σουλτανικού Τζαμιού (Άγιος Φραγκίσκος): Σύμφωνα με τον Evliya Çelebi, στο μέσο της αυλής του τζαμιού του σουλτάνου Mehmed IV υπήρχε νεόκτιστη περίτεχνη θολωτή κρήνη με δεξαμενή για τον τελετουργικό καθαρμό των πιστών (Hanefî havuzu), της οποίας το κελαρυστό νερό προερχόταν από το γλυκό νερό του Κεμέρ Σουγιού. Την δεξαμενή της κρήνης κάλυπτε θόλος χρώματος μπλε, ο οποίος στηριζόταν σε οκτώ μακριούς κίονες (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 223-224). Στον κατάλογο κρηνών του Χάνδακα που παραθέτει σε άλλο σημείο του κειμένου του ο Evliya Çelebi, καταγράφονται επτά σουλτανικές κρήνες χωρίς να προσδιορίζονται (Hünkâr çeşmeleri yedi yerdedir) (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228).

Όπως πληροφορούμαστε από ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 21 Ιανουαρίου 1765 (1 Σαμπάν 1178), ο υδαταγωγός της κρήνης του τζαμιού του σουλτάνου MehmedIV είχε καταστραφεί και υπήρχε ανάγκη για άμεση επιδιόρθωσή του μέχρι το υδρονομείο (τεραζί). Το κόστος της επιδιόρθωσης υπολογίστηκε σε 12.000 παράδες οι 300 πήχεις. Επισκευές έπρεπε να γίνουν και στο αποχωρητήριο του τεμένους. Κοστολογήθηκαν επίσης σε 12.000 παράδες (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 245-246, αρ. 2823).

Σε άλλη καταχώριση, της 10ης Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131), σημειώνεται ότι στο τζαμί αναλογούσαν οκτώ μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄ 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄, σ. 50). Σε καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) επαναλαμβάνεται η ίδια ποσότητα (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120) και άλλη καταχώριση, με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178), αναφέρει ότι στο τζαμί και την σχολή του αναλογούσαν οκτώμισι μασούρες νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 239 και 241, υποσ. 10). Στις 19 Απριλίου 1780 (15 Ρεμπιουλαχίρ 1194) καταγράφηκε η αίτηση του İbrahim Beşe για την εκτροπή μιας μασούρας νερού από τον αγωγό της κρήνης καθαρμού του τζαμιού του σουλτάνου Mehmed IV στο σπίτι του (ΤΑΗ 32, σ. 127).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του μεγάλου βεζίρη (Vezir-i azam çeşmesi): Σε κατάλογο κρηνών της πόλης του Ηρακλείου που παραθέτει ο Evliya Çelebi, καταγράφεται η κρήνη (çeşme) του μεγάλου βεζίρη (Vezîria‘zam çeşmesi) (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228). Πιθανόν ταυτίζεται με την κρήνη του τζαμιού του μεγάλου βεζίρη. Όπως καταγράφει ο Evliya Çelebi, στην αυλή, στη βόρεια πλευρά του τζαμιού (σημερινός ναός Αγίου Τίτου), υπήρχε περίτεχνη νεόκτιστη κρήνη για τον τελετουργικό καθαρμό των πιστών (havz u şâzrevan). Η δεξαμενή της κρήνης καλυπτόταν με θόλο από μολύβι, ο οποίος στηριζόταν σε έξι κομψούς μαρμάρινους κίονες (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 225· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Ο Νικόλαος Σταυρινίδης εικάζει πως η κρήνη κατεδαφίστηκε μετά τα γεγονότα του 1898, όταν κάηκε η Αγορά του Βεζίρη και έγινε νέα διαρρύθμιση του χώρου γύρω από το τζαμί (Σταυρινίδης 1969, αρ. 5· Κριτσωτάκη 1995, σ. 359-360).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη στα νότια του τζαμιού του Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa: Στη νότια είσοδο του τζαμιού του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa, ανάμεσα στο τζαμί και την Οπλ οθήκη, υπήρχε κρήνη, την οποία ίσως είχε ιδρύσει ο Fazıl Ahmed Paşa (Σπανάκης 1981, σ. 94). Η κρήνη, η οποία διακρίνεται σε φωτογραφία του Gerola (III, σ. 109, εικ. 45· Curuni – Donati 1988, σ. 216, αρ. 129), ήταν περίκεντρη, πιθανόν εξάπλευρη, και καλυπτόταν με θόλο. Η κρήνη δεν σώζεται, καθώς κατεδαφίστηκε στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα (Σταυρινίδης 1969, αρ. 5).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131), στο τζαμι του μεγάλου βεζίρη διοχετεύονταν οκτώ μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974, σ. 50)· η ίδια ποσότητα σημειώνεται και σε σχετικές καταχωρίσεις με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070, σ. 120) και 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) (οκτώ μασούρες για το τζαμί και την κρήνη του) (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 239 και 241, υποσ. 13). Ωστόσο δεν είναι είναι σαφές ποια κρήνη αφορούν οι καταχωρίσεις.

Κρήνη του τζαμιού του ντεφτερντάρη Ahmed Paşa: Σε φωτογραφία του Gerola των αρχών του 20ού αιώνα διακρίνεται στεγασμένη κρήνη σε επαφή μάλλον με τη βόρεια πλευρά του τζαμιού του ντε φτερντάρη Ahmed Paşa (πρώην ναός Αγίου Μάρκου). Συγκεκριμένα, διακρίνεται κιονοστήρικτη στοά που στέγαζε την κρήνη. Στην κατασκευή της είχαν χρησιμοποιηθεί σπόλια της βενετικής περιόδου, όπως κιονόκρανα του 14ου και του 15ου αιώνα ως βάσεις κιόνων (Gerola ΙΙ, σ. 29 εικ. 8· Curuni – Donati 1988, σ. 209, αρ. φωτ. 84).

Σύμφωνα με τον Evliya Çelebi, εξωτερικά στον αριστερό, δηλαδή τον βόρειο, τοίχο του κτιρίου υπήρχαν κρουνοί για τον τελετουργικό καθαρμό των πιστών (sol tarafındaki haremde dîvârda âbdest muslukları) (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 226).

Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση του έτους 1720, ο οντάμπασης el-Hac Ahmed τοποθέτησε στην κρήνη μπροστά από το Ντεφτερντάρ Τζαμί μία επιπλέον βρύση (Σταυρινίδης Δ' , 1984, σ. 57, αρ. 1982, υποσ. 1)∙ εφόσον η κρήνη τοποθετείται μπροστά από το τζαμί, είναι πιθανότερο η καταχώριση να αναφέρεται στην κρήνη Morosini παρά στους κρουνούς στον τοίχο του τζαμιού.

Με τη συνδρομή του τσορμπατζή Şerif İbrahim Ağa, μουτεβελή του τζαμιού του ντεφτερντάρη Ahmed Paşa, καταγράφονται τα έξοδα του τεμένους για το έτος Εγίρας 1203 (1788). Μεταξύ άλλων σημειώνονται έξοδα για τρεις βρύσες που περιέχονται σε εσοχές του τζαμιού, για αμοιβή στον υδρονομέα που θα τις εγκαταστήσει, για επισκευή των υδρορροών και για την αγορά του μολυβιού που χρησιμοποιήθηκε (ΤΑΗ 29, σ.183).

Κρήνη του ντεφτερντάρη Ahmed Paşa: Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 18 Σεπτεμβρίου 1671 σημειώνονται και κοστολογούνται οι εργασίες που έγιναν στο τζαμί του İbrahim Paşa (πρώην Άγιος Γεώργιος ο Βενέτικος). Μεταξύ αυτών σημειώνεται η κατασκευή αγωγού μήκους 280 πήχεων που συνέδεε το τζαμί με την κρήνη του Ντεφτερντάρ Πασά η οποία κόστισε 28.000 ακτσέ. Σύμφωνα με τον Νικόλαο Σταυρινίδη, η κρήνη βρισκόταν κοντά στο χαμάμ του ντεφτερντάρη Ahmed Paşa, στην οδό Μαρτύρων 25ης Αυγούστου, στην αριστερή πλευρά του δρόμου κατεβαίνοντας προς το λιμάνι, συνεπώς δεν ταυτίζεται με την κρήνη του τζαμιού. Η κρήνη δεν σώζεται (Σταυρινίδης Α΄, 1976, σ. 375-378, αρ. 468).

Στον κατάλογο κρηνών που παραθέτει ο Evliya Çelebi, καταγράφεται κρήνη του ντεφτερντάρη Ahmed Paşa, που πιθανόν ταυτίζεται με αυτή την κρήνη παρά με τους κρουνούς στον τοίχο του τζαμιού του πασά (Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών.

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) σημειώνεται ότι το τζαμί του ντεφτερντάρη Ahmed Paşa υδροδοτούνταν με τέσσερις μασούρες νερό και με άλλες έξι μασούρες το χαμάμ και η κρήνη του τζαμιού (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, 1974Β΄, σ. 50). Σε καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) σημειώνονται οκτώ μασούρες νερό για το τζαμί, μία μασούρα για την κρήνη του ντεφτερντάρ Ahmed Paşa και επτά για το χαμάμ του (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120), ενώ σε καταχώριση της 27ης Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) αναφέρεται ότι στο τζαμί αναλογούσαν τέσσερις μασούρες νερό, στο χαμάμ πέντε και στην κρήνη του πασά δύο (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 239, 240 και 241, υποσ. 14 και 24).

Κρήνη του τζαμιού της βαλιντέ σουλτάν Turhan Hadice: Η κρήνη καθαρμού του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν κατασκευάστηκε το 1672. Μέχρι τότε ως κρήνη καθαρμού λειτουργούσε η βενετική κρήνη Bembo. Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 22 Νοεμβρίου 1672, ο Mehmed Efendi, κεχαγιάς του διοικητή της Κρήτης και του Χάνδακα, άρχισε να κατασκευάζει με δικά του έξοδα κρήνη καθαρμού στο τζαμί της Βαλιντέ Σουλτάν, μια και ο Mustafa Efendi, μουτεβελής των βακουφιών της Βαλιντέ Σουλτάν και κεχαγιάς της, είχε ζητήσει την κατασκευή της από τον διοικητή Κρήτης. Το κόστος της κατασκευής έφτασε τα 200.490 ή 200.590 ακτσέ. Στην καταχώριση καταγράφονται τα υλικά και το κόστος τους και έτσι μπορούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα για την μορφή της κρήνης. Οι διαστάσεις της στέγης της κρήνης ήταν 666 τετραγωνικοί πήχεις, το επικάλυμμα της στέγης 83 τετραγωνικοί πήχεις και το θεμέλιο 121 τετραγωνικοί πήχεις. Είχε 19 κρουνούς, 10 μαρμάρινους κίονες και 12 σιδερένια κιγκλιδώματα μήκους 24 πήχεων. Ο δίαυλος του νερού είχε μήκος 374 πήχεων (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 222-223, αρ. 345). Φαίνεται πως ήταν μεγάλη και ακριβή κρήνη, η οποία πάντως δεν σώζεται. Στην πλατεία Κορνάρου σώζεται άλλη οθωμανική κρήνη (σεμπίλ), η οποία κατασκευάστηκε το 1776 με την οποία συχνά συγχέεται η κρήνη καθαρμού του τζαμιού.

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) σημειώνεται ότι παρέχονται τέσσερις μασούρες νερό στο Βαλιντέ τζαμί (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974B΄, σ. 49). Σε καταχώριση της 26ης Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) επαναλαμβάνεται η ίδια ποσότητα, τέσσερις μασούρες νερό, για το τζαμί (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070A΄, σ. 120). Σε καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) σημειώνεται ότι στο Βαλιντέ τζαμί αναλογούσαν έξι μασούρες νερό (Σταυρινίδης Ε΄ 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 239).
Βλ. και Water in Crete.

Κρήνη στο Σιβρί Τσεσμέ: Στην Πλατιά Στράτα (τη σημερινή λεωφόρο Καλοκαιρινού) υπήρχε κρήνη η οποία ονομαζόταν Σιβρί Τσεσμέ (αιχμηρή κρήνη) λόγω της αετωματικής πρόσοψής της (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 349, αρ. 436, υποσ. 1∙ Digital Crete: στα χρόνια των Οθωμανών). Σύμφωνα με τον Gerola, στην κρήνη υπήρχε επιγραφή που μαρτυρούσε την ανακαίνισή της το έτος Εγίρας 1177, δηλαδή το 1763/64. Ο ιταλός ερευνητής υποστήριξε ότι η κρήνη που ανακαινίστηκε το 1763/64 ταυτίζεται με τη βενετική κρήνη που κατασκεύασε ο Latino Orsini (Gerola IV, σ. 44). Ωστόσο σε ιεροδικαστική καταχώριση του έτους 1737 σημειώνεται ως ιδρυτής της κρήνης ο Şeyh Mehmed Paşa, διοικητής του Χάνδακα τα έτη 1676-1677 (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 229-230, αρ. 2254). Συνεπώς, η υπόθεση του Gerola μάλλον δεν είναι ορθή. Σε καταχώριση του έτους 1719 σημειώνεται πως η κρήνη Σιβρί Τσεσμέ υδροδοτούνταν με δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 47-51, αρ. 1974Β΄, σ. 49). Το έτος 1737 ο Abdurrahman από τον Χάνδακα δήλωσε ότι αναλαμβάνει να επιδιορθώσει τους υδαταγωγούς της κρήνης οι οποίοι είχαν υποστεί ζημιές, με αντάλλαγμα τη διοχέτευση μιας μασούρας από πλεονάζον νερό της κρήνης στην κατοικία του (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 229-230, αρ. 2254 · Digital Crete: στα χρόνια των Οθωμανών). Η κρήνη δεν σώζεται, καθώς κατεδαφίστηκε στα μέσα του 20ού αιώνα (Καραντζίκου 2005, σ. 202). Από την κρήνη διατηρείται μόνο ένα μεσοβυζαντινό επίθημα κιονοκράνου, το οποίο αφού επαναλαξεύτηκε, χρησιμοποιήθηκε ως λεκάνη της κρήνης (Gerola IV, σ. 44∙ Curuni – Donati 1988, σ. 223, αρ. 1060-1061).

Βλ. Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνητουel-Hac Süleyman Ağa: Η κρήνη που είχε χτίσει ο el-Hac Süleyman Ağa αναφέρεται σε ιεροδικαστική καταχώριση που δεν φέρει ημερομηνία, αλλά πιθανότατα τοποθετείται στο έτος 1689. Σε αυτή αναφέρεται ότι η κρήνη υδρευόταν από την πηγή Κουσακλί. Συγκεκριμένα, εξηγείται πως, αφού επισκευάστηκε το δίκτυο υδροδότησης και κατανεμήθηκε το νερό της πηγής σε άλλες κρήνες, υδροδοτήθηκε η κρήνη του el-Hac Süleyman Ağa με δυο μασούρες νερό από το πλεόνασμα της πηγής (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 508-509, αρ. 902). Καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) επιβεβαιώνει ότι στην κρήνη αναλογούσαν δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070A΄, σ. 120). Η κρήνη δεν σώζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνες του el-Hac Fındık Mehmed Paşa: Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Μαρτίου 1694 (1 Σαμπάν 1105) σημειώνεται η ίδρυση τζαμιού από τον el-Hac Fındık Mehmed Paşa. Το τζαμί βρισκόταν στην οδό Πεδιάδος στη θέση του βενετικού ναού της Περιβλέπτου. Ο Mehmed Paşa αφιέρωσε στο τζαμί τρεις κρήνες: η μία βρισκόταν στην οδό Πεδιάδος και μεταφέρθηκε στον Γεωπονικό Κήπο (πίσω από το κηποθέατρο Νίκος Καζαντζάκης), η δεύτερη βρισκόταν στην πλατεία Καρά Καντί Μεϊντανί (Ρήγα Φεραίου) και δεν διατηρείται και η τρίτη – που επίσης δεν σώζεται – στην πλατεία Ρωμανού (Σταυρινίδης Γ΄, 1978, σ. 122-130, αρ. 1343, υποσ. 4). Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134), όπου καταγράφονται οι κρήνες, τα τζαμιά και τα άλλα ιδρύματα στα οποία διοχετεύεται νερό, σημειώνονται τρεις κρήνες του el-Hac Mehmed Paşa. Στη μία διοχετεύεται μία μασούρα νερό, στη δεύτερη κρήνη, η οποία σημειώνεται ως «νέα», διοχετεύονται δύο μασούρες νερό και στην τρίτη κρήνη του el-Hac Mehmed Paşa άλλες δύο μασούρες (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄). Σε άλλη καταχώριση, με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) και το ίδιο θέμα, σημειώνεται ακόμα μία κρήνη του el-Hac Fındık Mehmed Paşa, στην οποία διοχετεύεται μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816).

α. Κρήνη κοντά στο τζαμί του el-Hac Fındık Mehmed Paşa: H κρήνη που βρίσκεται σήμερα στον Γεωπονικό Κήπο (πίσω από το κηποθέατρο Νίκος Καζαντζάκης) κατασκευάστηκε από τον el-Hac Fındık Mehmed Paşa. Η αρχική θέση της κρήνης ήταν στην οδό Πεδιάδος, κοντά στο τζαμί που είχε ιδρύσει ο ίδιος μεταξύ των ετών 1692-1694. Η κρήνη αναστηλώθηκε και μεταφέρθηκε από το Δήμο Ηρακλείου δίπλα στο τείχος της τάφρου εντός του Γεωπονικού Κήπου (Σταυρινίδης Γ΄, 1978, σ. 74-75, αρ. 1275, υποσ. 1).

Πρόκειται για απλή ορθογώνια κρήνη με τοξωτή εσοχή. Είναι χτισμένη με λαξευμένους ορθογωνισμένους λίθους. Εντός της εσοχής οθωμανική επιγραφή δηλώνει τον κτήτορα και τη χρονιά κατασκευής της κρήνης, από κάτω ανοίγονται τυφλές ορθογώνιες θυρίδες και ακολουθεί ο κρουνός. Στη βάση υπάρχει απλή ορθογώνια γούρνα (Κανάκη 2008, σ. 408). Την οθωμανική επιγραφή έχει μεταγράψει και μεταφράσει ο Παύλος Χιδίρογλου. Η επιγραφή, με βάση τη μεταγραφή Χιδίρογλου και με διορθώσεις του Ηλία Κολοβού, αναφέρει τα εξής: «Ας ευλογεί ο Θεός τη συνετή και σπάνια φύση του φρουρού του Χάνδακα, του έξοχου και σοφού εκείνου προσώπου, που μέρα και νύχτα είναι έτοιμος να θέτει τον εαυτό του στην υπηρεσία της δωρεάς (;), που επαινείται από το πλήθος των συνετών για την προσπάθεια και το ζήλο [του]. [Επειδή] ορισμένοι είχαν ανάγκη να σβήσουν τη δίψα τους, οικοδόμησε εδώ αυτή την κρήνη του Ζεμζέμ. Τέτοια ωφέλεια προξενεί κανείς μόνο για το Δημιουργό. Το να κάνουν μια αγαθή ευχή για τη συγχώρεσή του [δωρητή] είναι ο λόγος [αυτής της δωρεάς]. Πες το χρονόγραμμα γι’ αυτή την κρήνη για λογαριασμό του Σεντάτ (;): [Αυτό] το άφθονο (;) νερό κάνει θαυμαστή (;) την πηγή του Mehmed Paşa. [Έτος] 1103 [1691/92]» (DigitalCrete: στα χρόνια των Οθωμανών· Χιδίρογλου 1985, σ. 247-260). Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) σημειώνεται πως το τζαμί του el-Hac Fındık Mehmed Paşa υδροδοτούνταν με τρεις μασούρες νερό και η κρήνη του με μία μασούρα (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄, σ. 50). Σε καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 239 και 241, υποσ. 8) τζαμί και κρήνη σημειώνονται μαζί· υδροδοτούνταν με τέσσερις μασούρες νερό.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete

β. Κρήνη του el-Hac Fındık Mehmed Paşa: Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση του έτους 1694, ο τότε διοικητής της πόλης el-Hac Fındık Mehmed Paşa αγόρασε ένα οικόπεδο στη συνοικία Καρά Καντί αντί 100 αιγυπτιακών παράδων, ώστε να κτίσει εκεί μια κρήνη και να ανακουφίσει τους κατοίκους της περιοχής που δεν είχαν πρόσβαση σε τρεχούμενο νερό (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 438, αρ. 1132 και σ. 439, αρ. 1133). Σύμφωνα με τον Νικόλαο Σταυρινίδη (ό.π., σ. 439, αρ. 1133, υποσ. 1), η κρήνη ήταν μεγάλη και επιβλητική. Βρισκόταν στη δυτική πλευρά της σημερινής πλατείας Ρήγα Φεραίου.

Σε άλλη καταχώριση, του Μαρτίου 1694, αναφέρεται πως ο διοικητής του Χάνδακα βεζίρης el-Hac Mehmed Paşa είχε μεταφέρει με δική του δαπάνη το νερό πηγής που βρισκόταν εκτός της πόλης στην κρήνη της πλατείας Καρά Καντί Μεϊντανί, σημερινής πλατείας Ρήγα Φεραίου (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 441-442, αρ. 1136Β΄).

Ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) αναφέρει ότι η κρήνη Καρά Καντί, πιθανότατα εκείνη του el-Hac Fındık Mehmed Paşa, υδροδοτούνταν με τέσσερις μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄, σ. 49). Σε ιεροδικαστική καταχώριση της 14ης Δεκεμβρίου 1762 (27 Τζεμαζιγιελεβέλ 1176) γίνεται αναφορά σε επισκευή κρήνης του βακουφιού του τζαμιού του el-Hac Mehmed Paşa, η οποία βρίσκεται στην πλατεία Καρά Καντί Μεϊντανί (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 434, αρ. 870). Τέλος, ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) επιβεβαιώνει πως στην κρήνη του el-Hac Fındık Mehmed Paşa στην πλατεία Καρά Καντί αναλογούσαν τέσσερις μασούρες νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 241, 242, υποσ. 44).

Η κρήνη κατεδαφίστηκε κατά το Μεσοπόλεμο και στο οικόπεδο κτίστηκε κατοικία.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete

Κρήνη του τζεμπετζήμπαση Ramazan Ağa: Ο τζεμπετζήμπασης Ramazan Ağa ανήγειρε κρήνη στη συνοικία του İbrahim Ağa (δηλαδή στη συνοικία Λάκκος), όπως αναφέρεται σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 30 Μαΐου 1689 (10 Σαμπάν 1100). Συγκεκριμένα, σημειώνεται πως με πρωτοβουλία του διοικητή του εγιαλετίου Χάνδακα Mehmet Paşa επισκευάστηκε αγωγός νερού που βρισκόταν σε αχρηστία για 19 χρόνια και ακόμα συγκεντρώθηκαν ύδατα και διοχετεύτηκαν στην πηγή Κουσακλί. Μετά από αυτές τις ενέργειες, η ποσότητα του διαθέσιμου νερού αυξήθηκε κατά ενάμιση λουλέ· τρεις μασούρες του πλεονασματικού ύδατος διοχετεύτηκαν με άλλο αγωγό στην κρήνη που έκτισε ο Ramazan Ağa στη συνοικία του İbrahim Ağa για τους μουσουλμάνους της περιοχής (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 486, αρ. 856). Σε άλλη ιεροδικαστική καταχώριση, χωρίς ημερομηνία, αλλά μάλλον του ίδιου έτους, σημειώνεται πως η κρήνη που έκτισε ο τζεμπετζήμπασης Ramazan Ağa υδροδοτήθηκε με τρεις μασούρες νερό από την πηγή Κουσακλί (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 508-509, αρ. 902).

Σε καταχώριση της 26ης Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) σημειώνεται ότι στην κρήνη αναλογούσαν δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120).

Η κρήνη δεν σώζεται. Πιθανότατα ταυτίζεται με την κρήνη του Λάκκου.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Λάκκου / Τσουκούρ Τσεσμέ / Βουλιαγμένη / Βαθουλή κρήνη / Βουλισμένη Βρύση: Η κρήνη βρισκόταν στη συνοικία Λάκκος, στη νοτιοδυτική πλευρά της πόλης, στη διασταύρωση των οδών Σπιναλόγκας και Ταξιάρχου Μαρκοπούλου. Έδωσε το όνομά της (Çukur Çeşme[si]: Κρήνη του Λάκκου) στο παραπλήσιο τζαμί του İbrahim Ağa (Τζαμί Τσουκούρ Τσεσμέ, πρώην Άγιος Γεώργιος Σουριανός) αλλά και σε όλη τη συνοικία, καθώς σε ιεροδικαστική καταχώριση του 1695 η γύρω περιοχή αναφέρεται ως «συνοικία Τσουκούρ Τσεσμέ» (Καραντζίκου 1999, σ. 18-20· Καραντζίκου 2005, σ. 202). Σύμφωνα με τον Στέργιο Σπανάκη, η «Βουλιαγμένη Κρήνη» υδροδοτούνταν από την πηγή του Παρταπάγια (fontanaPertapaglia). Η κρήνη δεν σώζεται (ΜΗΒΑΣ 1972, αρ. 2·Σταυρινίδης Γ΄, 1978, σ. 121, υποσ. 1· Σπανάκης 1981, σ. 56, υποσ. 11·Σταρίδα 2013, σ. 76). Ίσως ταυτίζεται με τη γνωστή από τις ιεροδικαστικες καταχωρίσεις κρήνη του τζεμπετζήμπαση Ramazan Ağa.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη της έπαυλης του αγά των αυτοκρατορικών γενιτσάρων / Κρήνη της Πύλης του Αγά: Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 14 Ιουλίου 1689 (26 Ραμαζάν 1110), ο διοικητής του Χάνδακα βεζίρης Mehmed Paşa με διάταγμά του προς τον καδή ζητά να χορηγηθεί μία μασούρα νερό στην Αγά Καπουσού, την έδρα του αγά των αυτοκρατορικών γενιτσάρων (Ağa kapusu, βενετικό Palazzo Ducale) από το πλεόνασμα της πηγής Κεμέρ Σουγιού, καθώς οι δύο μασούρες νερό που παρέχονταν ως τότε δεν επαρκούσαν. Η μασούρα αυτή θα προερχόταν από το πλεόνασμα της πηγής Κουσακλί (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 346, αρ. 994· Βαρούχα 2008 κ.ά. σ. 480-481, αρ. 847).

Σύμφωνα με άλλη ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 25 Ιουλίου 1689 (7 Σεβάλ 1100), ο αγάς των αυτοκρατορικών γενιτσάρων στον Χάνδακα τουρνατζήμπασης Mehmed Ağa, που κατοικεί στην Αγά Καπουσού, δήλωσε ότι υπάρχει έλλειψη νερού. Ο βεζίρης Mehmed Paşa είχε παραχωρήσει δύο μασούρες νερού από το πλεόνασμα της πηγής Κεμέρ Σουγιού· καθώς η ποσότητα αυτή δεν επαρκούσε, παραχωρήθηκε ύστερα από αίτηση άλλη μία μασούρα από το πλεόνασμα της ίδιας πηγής. Στο περιθώριο της σελίδας σημειώνεται πως το σχετικό χοτζέτι δεν είναι έγκυρο. Ήρθε καινούριο διάταγμα για να παραχωρηθούν τρεις μασούρες νερού και εκδόθηκε νέο χοτζέτι (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 490-491, αρ. 867).

Σε καταχώριση της επόμενης ημέρας, 26 Ιουλίου 1689 (8 Σεβάλ 1100), σημειώνεται πάλι πως ο αγάς των αυτοκρατορικών γενιτσάρων στον Χάνδακα Mehmed Ağa δήλωσε ότι υπάρχει έλλειψη νερού, καθώς οι τρεις μασούρες που διοχετεύονταν στην κατοικία του με διάταγμα του διοικητή του Χάνδακα Mehmed Paşa δεν επαρκούσαν. Κατόπιν τούτου, παραχωρήθηκαν άλλες τρεις μασούρες από το πλεόνασμα της πηγής Κεμέρ Σουγιού (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 493, αρ. 872). Λόγω της απώλειας της προηγούμενης διαταγής για την παροχή τριών μασουρών νερού στην Αγά Καπουσού, εκδόθηκε νέα διαταγή με ημερομηνία 29 Ιουλίου 1689 (11 Σεβάλ 1100) (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 481, αρ. 848).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) αναφέρεται πως στο κτίριο αναλογούσαν δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄). Σε καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) σημειώνεται ότι στην έδρα του αγά των αυτοκρατορικών γενιτσάρων αναλογούσε μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070A΄). Στην καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) σημειώνεται ότι στην κρήνη αναλογούσαν τρεις μασούρες νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-241, αρ. 2816).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Karayılanzade İsmail Paşa: Η κρήνη βρισκόταν έξω από την πύλη του Παντοκράτορα (Χανιόπορτα). Χτίστηκε το 1691 από τον Karayılanzade İsmail Paşa, διοικητή Χανίων, ο οποίος το 1691 βρισκόταν στο Ηράκλειο. Η κρήνη ήταν μαρμάρινη και έφερε θόλο που υποστηριζόταν από λαξευμένες λεπτές κολόνες. Η πρόσβαση γινόταν από δύο μαρμάρινες σκάλες με λίγα σκαλοπάτια. Κάτω από το θόλο υπήρχαν μαρμάρινες φαρδιές πεζούλες, ενώ το δάπεδο ήταν επίσης μαρμαροστρωμένο. Προς το δρόμο υπήρχαν κρουνοί για τους διαβάτες και ποτίστρα για τα ζώα. Το νερό της ερχόταν από την πηγή από την οποία υδρευόταν η βενετική κρήνη Priuli, η οποία ήταν γνωστή στα οθωμανικά χρόνια ως Ντερβίς Μαγαρασί (Derviş Mağarası, Σπηλιά του Δερβίση) εξαιτίας του θολωτού κτίσματος που υπήρχε εκεί, στη δεξιά πλευρά της τάφρου. Ο ιδρυτής της κρήνης έλαβε μια ποσότητα ύδατος από την συγκεκριμένη πηγή ως αντάλλαγμα για τη διοχέτευση νερού από την πηγή της ερειπωμένης μονής του Αγίου Αντωνίου ή Αγίου Ανδρέα στον κεντρικό αγωγό των Αρχανών (Σταυρινίδης 1969, αρ. 10∙ Σταυρινίδης Γ΄, 1978, σ. 5 αρ. 1161, υπος. 1).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) σημειώνεται πως στην κρήνη του İsmail Paşa κοντά στην πύλη των Χανίων αναλογούσαν δύο μασούρες νερό, καθώς και ότι στην κρήνη του İsmail Paşa (χωρίς άλλο προσδιορισμό) αναλογούσαν πέντε μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974B΄, σ.49). Σε άλλη καταχώριση, με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134), αναφέρεται ότι στην κρήνη του İsmail Paşa αναλογούσαν οκτώ μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Τέλος, σε καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) καταγράφεται ότι στις γούρνες του İsmail Paşa στην τάφρο κοντά στη Χανιόπορτα αναλογούσαν οκτώ μασούρες νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 240 και 242, υποσ. 36).

Η κρήνη καταχώθηκε με τα χώματα των τειχών του προπυργίου του Παντοκράτορα όταν ιδρύθηκε στην περιοχή το Γυμναστήριο (το σημερινό Στάδιο Ελευθερίας). Ίσως βρίσκεται ακόμα καταχωσμένη εκεί όπου σήμερα βρίσκεται ο ανδριάντας του Καπετάν Μιχάλη Κόρακα (Σταυρινίδης 1969, αρ. 10).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Köprülüzade Numan Paşa: Η κρήνη του Köprülüzade Numan Paşa, διοικητή του εγιαλετιού της Κρήτης, βρισκόταν στη νότια πλευρά του τζαμιού του Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa (στη θέση του σημερινού ναού του Αγίου Τίτου). Η κρήνη σωζόταν μέχρι το 1920 όταν ο Ustazade Mehmed Yunus Bey μετέγραψε τη επιγραφή της, η οποία όμως ήταν και τότε μερικώς καταστραμμένη. Σε αυτή καταγράφεται το έτος ίδρυσης της κρήνης, 1703/4 (έτος Εγίρας 1115), αλλά όχι ο κτήτορας (Σταυρινίδης Γ΄, 1978, σ. 315-316, αρ. 1683, υποσ. 1∙ Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Σύμφωνα με τη δημοσιευμένη μεταγραφή της επιγραφής, στην κρήνη αναγραφόταν:

«[Καθώς] φανερώθηκε πως έκανε βακούφι αυτή την κρήνη για την ψυχή του, ας προσευχηθούν σήμερα γι’ αυτήν όσοι πιουν, ώστε αύριο να βρει τη συγχώρεση στον άλλο κόσμο. Η συνείδησή μου ήρθε και συνέθεσε το χρονόγραμμα: καλά καμωμένο! Το νερό της ζωής αυτής της κρήνης έγινε τρεχούμενο ρυάκι. [Έτος:] 1115» (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Χανιαλή: Η κρήνη που βρίσκεται στην εξωτερική πύλη του Αγίου Γεωργίου κατασκευάστηκε το 1709 από τον ντεφτερντάρη της Κρήτης el-Hac Ali Efendi της οικογένειας των Χανιαλήδων (Hanyalı), προσωνύμιο που μάλλον δηλώνει καταγωγή από τα Χανιά (Σταυρινίδης Γ΄, 1978, σ. 281-282, αρ. 1614, υποσ. 1). Η κρήνη βρισκόταν αρχικά στην οδό Ζωγράφου, στο κονάκι του Χανιαλή. Η πρόσοψή της αποσπάστηκε και μεταφέρθηκε στη σημερινή θέση της (Σπανάκης 1981, σ. 98· Κανάκη 2008, σ. 409). Πρόκειται για ορθογώνια κατασκευή στην οποία ανοίγεται φαρδιά τοξωτή εσοχή. Είναι χτισμένη σε ισόδομο σύστημα και φέρει λιτή ανάγλυφη διακόσμηση. Εντός του τόξου βρίσκεται η πλάκα του κρουνού, πάνω από αυτήν ανοίγεται μικρή εσοχή, ίσως για την τοποθέτηση κυπέλλου, και πιο πάνω σώζεται οθωμανική επιγραφή αρκετά φθαρμένη. Η ορθογώνια μονόλιθη λεκάνη κοσμείται με ρόδακα ανάμεσα σε κυπαρίσσια (Κανάκη 2008, σ. 409). Η επιγραφή σήμερα έχει υποστεί μεγάλη φθορά και δεν διαβάζεται μετά τον πρώτο στίχο, ο οποίος αναφέρει τα εξής: «Barek Allah işbu çeşme-i senghârâdir veli / Ab hayvan [?] gibi zulmetden [?] zuhûr etdi deli» («Ας είναι ευλογημένος ο Θεός. Αυτή η μαρμάρινη κρήνη είναι άγια. Το νερό ξεπήδησε από το σκοτάδι σαν ζώο τρελό (;)». Στο τέλος διακρίνεται το όνομα του el-Hac Ali, αλλά όχι η ημερομηνία (DigitalCrete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Η κρήνη δεν περιλαμβάνεται στον κατάλογο του έτους 1722 των εγκαταστάσεων που υδροδοτούνταν με τρεχούμενο νερό, εκτός αν μία από τις δύο κρήνες που έχουν καταχωριστεί σε αυτόν τον κατάλογο ως κρήνες του Hacı Ali Paşa στις οποίες αναλογούσαν από δύο μασούρες νερού είναι στην πραγματικότητα η κρήνη του el-Hac Ali Efendi (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄). Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) σημειώνεται πως ο κήπος και η κατοικία Χανιεβή (άλλη μορφή της λέξης «Χανιαλή») υδροδοτούνταν με επτάμισι μασούρες νερό (Σταυρινίδης Ε΄,1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 240 και 242, υποσ. 30).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του αγά των γενιτσάρων / Γενιτσάρ Αγά: Η κρήνη που βρίσκεται στην οδό Ικάρου, κοντά στο Αρχαιολογικό Μουσείο, είναι γνωστή ως κρήνη του Γενιτσάρ Αγά. Σε αυτή τη θέση μεταφέρθηκε μάλλον τη δεκαετία του 1930. Ο Gerola φωτογράφισε την κρήνη στην αρχική της θέση, στη διασταύρωση των οδών Γιάννη Χρονάκη και Μάρκου Αυγέρη. Πρόκειται για ορθογώνια κατασκευή χτισμένη με ισόδομο σύστημα. Στην πρόσοψη ανοίγεται φαρδιά τοξωτή εσοχή. Σε αυτήν έχει τοποθετηθεί βενετική σαρκοφάγος σε θέση γούρνας. Πάνω από την γούρνα η πλάκα του κρουνού φέρει ανάγλυφη διακόσμηση και πιο πάνω τρεις μικρές εσοχές μάλλον προορίζονταν για την τοποθέτηση ισάριθμων κυπέλλων (Κανάκη 2008, σ. 407).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών.

Κρήνη του el-Hac Ali Paşa: Η κρήνη του el-Hac Ali Paşa, διοικητή του Χάνδακα το 1688-1689 και ξανά το 1696-1700, βρισκόταν έξω από την Καινούρια Πόρτα. Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134), που περιέχει κατάλογο των εγκαταστάσεων που υδροδοτούνταν με τρεχούμενο νερό, η κρήνη του el-Hac Ali Paşa καταγράφεται δύο φορές και κάθε φορά της αποδίδονται δύο μασούρες νερού· δεν είναι σαφές αν πρόκειται για αβλεψία ή αν όντως η κρήνη είχε δικαίωμα σε τέσσερις μασούρες (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Η ποσότητα των δύο μασουρών επαναλαμβάνεται πάντως σε ανάλογη καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (Σταυρινίδης Ε΄, 1985 σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 240 και 242, υποσ. 40). Η κρήνη κατεδαφίστηκε όταν ανοίχτηκε το ρήγμα της Καινούριας Πόρτας (Σταυρινίδης Γ΄, 1978, σ. 237, αρ. 1528, υποσ. 1).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη της Ακ Τάπιας: Η κρήνη της Ακ Τάπιας (του «Λευκού Προμαχώνα») εντοπίζεται σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) στην οποία καταγράφονται οι κρήνες, τα τζαμιά και τα άλλα ιδρύματα στα οποία διοχετεύεται τρεχούμενο νερό. Ορίζεται ότι θα τροφοδοτείται με μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974B΄, σ. 49). Σε αντίστοιχη καταγραφή της 26ης Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) σημειώνεται η κρήνη της Ακ Τάπιας «μετά φρουρίου», στην οποία αναλογούσαν οκτώ μασούρες νερό. Ωστόσο, στην ίδια καταγραφή σημειώνεται και η κρήνη της Πλατείας Λαζαρέτου, η οποία πιθανότατα ταυτίζεται με την κρήνη της Ακ Τάπιας, καθώς αυτός ο προμαχώνας ονομαζόταν και Λαζαρέτο. Σύμφωνα με την καταγραφή, στην κρήνη της Πλατείας Λαζαρέτου αντιστοιχούσαν «μασούρες 1+3 από το ύδωρ Ιμπραχίμ Πασά» (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Δεν είναι σαφές ποια από τις δύο κρήνες της καταχώρισης του 1722 ταυτίζεται με την κρήνη της καταχώρισης του 1719.

Στην περιοχή αυτή, στην πλατεία Ανάληψης (η σημερινή συνοικία Ανάληψης ταυτίζεται με την συνοικία της Ακ Τάπιας), διατηρείται οθωμανική κρήνη. Η κρήνη της πλατείας είναι κυβική κατασκευή· στη μια όψη της ανοίγεται φαρδύ ημικυκλικό τόξο κάτω από το οποίο προφυλάσσονται οι τρεις κρουνοί της. Πάνω από τους κρουνούς ανοίγονται τρεις μικρές κόγχες. Σε άλλον τοίχο ανοίγεται ένα ακόμα τυφλό αψίδωμα μικρού πλάτους, που αποτελείται από τόξο που βαίνει σε παραστάδες.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του στρατώνα του 14^ου λόχου των αυτοκρατορικών γενιτσάρων: Η κρήνη του στρατώνα του 14ου λόχουτων αυτοκρατορικών γενιτσάρων αναφέρεται σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131). Σε αυτή καταγράφεται ότι στην κρήνη αναλογούσαν δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄, σ. 48). Σύμφωνα με καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178), στην κρήνη αυτή διοχετευόταν μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης E΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 241). Η κρήνη δεν ταυτίζεται.

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) σημειώνεται ότι στην «κρήνη του στρατώνα της Υψηλής Αυλής» (çeşme-i kışla-ı dergâh-ı âli), δηλαδή στην κρήνη του στρατώνα των αυτοκρατορικών γενιτσάρων, αναλογεί μισή μασούρα νερού (και όχι δύο μασούρες, όπως μεταγράφει εκ παραδρομής ο Νικόλαος Σταυρινίδης) (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Είναι λογικό να ταυτίσουμε αυτή την κρήνη με την παραπάνω.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών καθώς και Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη στο Ασμαλί Χαμάμ: Η κρήνη στο Ασμαλί χαμάμ καταγράφεται σε ιεροδικαστική καταχώριση της 10ης Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) με τις κρήνες, τα τζαμιά και τα άλλα ιδρύματα στα οποία διοχετεύεται νερό. Στην καταχώριση ορίζεται ότι θα τροφοδοτείται με δύο μασούρες νερό. Το Ασμαλί χαμάμ βρισκόταν κοντά στο Χουνκιάρ τζαμί. Στην ίδια περιοχή θα βρισκόταν και η κρήνη (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51 αρ. 1974B΄, σ. 50).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Νταγιστανλή: Σε ιεροδικαστική καταχώριση της 10ης Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) με τις κρήνες, τα τζαμιά και τα άλλα ιδρύματα στα οποία διοχετεύεται νερό, αναφέρεται πως η κρήνη του Νταγιστανλή (δηλαδή, του προερχόμενου από το Νταγκεστάν, στη δυτική ακτή της Κασπίας Θάλασσας) τροφοδοτείται με δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51 αρ. 1974B΄, σ. 50). Η κρήνη δεν ταυτίζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του el-Hac Ahmed Bey: Σε ιεροδικαστική καταχώριση της 10ης Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) με τις κρήνες, τα τζαμιά και τα άλλα ιδρύματα στα οποία διοχετεύεται νερό, αναφέρεται πως η κρήνη του el-Hac Ahmed Bey τροφοδοτείται με δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974B΄, σ. 50). Η κρήνη δεν ταυτίζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη Kalaylı Ahmed Paşa: Η κρήνη αναφέρεται σε ιεροδικαστικές καταχωρίσεις με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) και 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134). Σύμφωνα και με τις δύο καταχωρίσεις, η κρήνη υδροδοτούνταν με δύο μασούρες (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51 αρ. 1974B΄, σ. 50 και και σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Πιθανόν ιδρυτής της κρήνης ήταν ο Kalaykoz Ahmed Paşa, διοικητής του Χάνδακα στις αρχές του 18ου αιώνα (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Η κρήνη δεν ταυτίζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών .

Κρήνη Κιουπελί: Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) σημειώνεται πως η κρήνη Κιουπελί τροφοδοτείται με πέντε μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 120). Η κρήνη δεν ταυτίζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Ebu Bekir Ağa: Η κρήνη του Ebu Bekir Ağaπεριλαμβάνεται στην καταγραφή κρηνών, τζαμιών και άλλων ιδρυμάτων στα οποία διοχετεύεται νερό σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134). Σύμφωνα με την καταχώριση, η κρήνη τροφοδοτείται με δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Η κρήνη δεν ταυτίζεται.

Βλ.και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Saatî Süleyman Çelebi: Η κρήνη του Saatî Süleyman Çelebi (ο Νικόλαος Σταυρινίδης έχει αποδώσει το όνομα εκ παραδρομής ως «Σαδή Σουλεϊμάν Χαλήλ») αναφέρεται σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134). Σε αυτή σημειώνεται πως υδροδοτείται με μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Η κρήνη δεν ταυτίζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Çavuşzade: Η κρήνη του Çavuşzade αναφέρεται σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134). Σε αυτή σημειώνεται πως υδροδοτείται με μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Η κρήνη δεν ταυτίζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του στρατώνα των ντόπιων γενιτσάρων: Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) ορίζεται πως η κρήνη του στρατώνα των ντόπιων γενιτσάρων υδροδοτείται με δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120), ενώ, σύμφωνα με καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178), στην κρήνη διοχετεύονταν τέσσερις μασούρες νερό (Σταυρινίδης E΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 240, 242, υποσ. 38). Η κρήνη δεν σώζεται.

Ο Evliya Çelebi αναφέρει πως κάτω από το τζαμί του στρατώνα των ντόπιων γενιτσάρων υπήρχε μεγάλη δεξαμενή με κρουνούς για τον τελετουργικό καθαρμό όσων θα εισέρχονταν στο τζαμί για προσευχή. Ο οθωμανός περιηγητής περιγράφει πως οι πίδακες νερού της δεξαμενής έφταναν ως το τζαμί (Kahraman κ.ά. 2003, σ. 231· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Δεν είναι σαφές αν αυτή η κρήνη του τζαμιού είναι η κρήνη στην οποία αναφέρεται η καταχώριση του 1722.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών (1) καθώς και Στα χρόνια των Οθωμανών (2) και Water in Crete.

Κρήνη του Numan Paşa / Σεμπιλχανέ του Numan Paşa: Η κρήνη βρισκόταν κοντά στο πάρκο Θεοτοκοπούλου. Κτίστηκε, σύμφωνα με τον Νικόλαο Σταυρινίδη, το 1744. Ο ιδρυτής της κρήνης, Numan Paşa, διατελούσε τότε διοικητής του Χάνδακα, που ήταν η γενέτειρά του (Σταυρινίδης 1969, αρ. 7). Στις φωτογραφίες διακρίνεται η κρήνη, τετράγωνης κάτοψης (Σπανάκης 1981, σ. 94, εικ. 37). Οι πλευρές της ορίζονταν από ζεύγη πεσσών και κιόνων, οι οποίοι πλαισίωναν οξυκόρυφα ανοίγματα και υποστήριζαν λοξότμητο γείσο. Κορυφές στις γωνίες και αετώματα στις πλευρές έστεφαν την κρήνη. Στις 29 Δεκεμβρίου 1845 ο διοικητής της Κρήτης Mustafa Naili Paşa έδωσε την άδεια να χρησιμοποιηθούν χρήματα από το αποθεματικό άλλων βακουφιών για να επισκευαστεί το σεμπίλ (η κρήνη) που είχε κατασκευάσει ο Numan Paşa, καθώς το δικό του βακούφι, που θα υποστήριζε τη λειτουργία και τη συντήρηση του σεμπίλ, είχε στο μεταξύ χρεωκοπήσει (BOA, A.}MKT.. 31/87, H-29-12-1261). Στον Χάνδακα υπήρχε και η κρήνη του Köprülüzade Numan Paşa, όπως εκτέθηκε παραπάνω. Θεωρούμε όμως ότι η διαταγή του 1845 αφορά στο σεμπιλχανέ κοντά στο πάρκο Θεοτοκοπούλου.

Η κρήνη καταστράφηκε στις αρχές του 20ού αιώνα.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του ντιζντάρ İsmail Ağa: Η κρήνη κατασκευάστηκε στα μέσα του 18ου αιώνα από τον φρούραρχο (dizdar) του Χάνδακα İsmail Ağa στη συνοικία Receb Ağa (Καμαράκι) και αφιερώθηκε στο τζαμί που έκτισε ο ίδιος. Συγκεκριμένα σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 22 Απριλίου 1759 (25 Σαμπάν 1172) σημειώνεται πως ο φρούραρχος του Χάνδακα İsmail Ağa, γιος του Ahmed Ağa, έκτισε τζαμί στην πύλη του λιμανιού, πάνω από τα νεώρια και όρισε τον γιο του μουτεβελή. Αφιέρωσε στο τζαμί διάφορα ακίνητα που κατείχε στην πόλη, μεταξύ αυτών και ένα χαμάμ. Ακόμα αφιέρωσε το μετόχι Μαλάδες, κοντά στην Φοινικιά, γη στη Σίλαμο, καθώς και το μετόχι της Σιλάμου με τα κτίσματά του και το τρεχούμενο νερό. Αφιέρωσε επίσης ακίνητα στον οικισμό της Κριτσάς Μεραμπέλλου με κήπους, κτίσματα, ελαιόδεντρα και ελαιοτριβείο. Τέλος αφιέρωσε δύο κρήνες που είχε ιδρύσει, μία στον δρόμο προς τον οικισμό Αρχάνες και μία στη συνοικία Receb Ağa στον Χάνδακα (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 111, αρ. 2649Β΄). Η κρήνη του ντιζντάρ αγά εντοπίζεται και σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178). Συγκεκριμένα σημειώνεται ότι στο τζαμί του ντιζντάρ αγά διοχετευόταν μία μασούρα νερό, στο χαμάμ τέσσερις και άλλη μία μασούρα στην κρήνη του ντιζντάρ αγά. Ο Νικόλαος Σταυρινίδης τοποθετεί (μάλλον λανθασμένα) αυτήν την κρήνη πάνω από το τελωνείο, δηλαδή κοντά στο λιμάνι, θέση που είναι διαφορετική από αυτήν που περιγράφεται στην καταχώριση με ημερομηνία 22 Απριλίου 1759 (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 242, υποσ. 43). Η κρήνη δεν σώζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη «Σεμπιλχανέ Γιακασίζ»: Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 6 Μαΐου 1764 (5 Ζιλκαντέ 1177), ο el-Hac Mustafa Ağa, γιος του Mehmed, ίδρυσε κρήνη (σεμπίλ) στη συνοικία Σιβρί Τσεσμέ. Η κρήνη είχε μήκος 14 και πλάτος 7 πήχεις. Αφιέρωσε στην κρήνη μεγάλη περιουσία στην Άνω και Κάτω Καλέσσα, στο Πενταμόδι Μαλεβιζίου, στο Καινούργιο Χωριό Πεδιάδας. Μεταξύ άλλων αφιέρωσε και το ένα τέταρτο νερόμυλου στην περιφέρεια των Καλεσσών, γνωστού ως μύλος Μέντζου. Ακόμα διέθεσε 100 γρόσια ετησίως για τη μεταφορά χιονιού στην κρήνη κατά τους θερινούς μήνες, από τις 23 Απριλίου ως τις 26 Οκτωβρίου (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 230-231, αρ. 2807Α΄). Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) σημειώνεται πως στο σεμπιλχανέ του Γιακασίζ Ζαδέ αντιστοιχούσαν τρεις μασούρες νερό (Σταυρινίδης E΄ 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, υποσ. 35). Η κρήνη δεν σώζεται. Ο Σταυρινίδης την τοποθετεί στην Πλατιά Στράτα, δηλαδή στη λεωφόρο Καλοκαιρινού (Σταυρινίδης 1969, αρ. 8∙ Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 230-231, αρ. 2807Α΄).

Κρήνη στη Χανιόπορτα / Γαϊδουρόβρυση: Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) σημειώνεται πως κρήνη κοντά στη Χανιόπορτα υδροδοτούνταν με μία μασούρα νερό. Σύμφωνα με τον Νικόλαο Σταυρινίδη, βρισκόταν στο εσωτερικό της πύλης του Παντοκράτορα και ήταν γνωστή ως «Γαϊδουρόβρυση» (Σταυρινίδης E΄ 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 240 και 242, υποσ. 37). Σε φωτογραφίες των αρχών του 20ού αιώνα διακρίνεται μια κρήνη στο εσωτερικό της πύλης του Παντοκράτορα. Πρόκειται για ορθογώνιο κτίσμα με τοξωτή εσοχή η οποία στέγαζε τον κρουνό. Η κρήνη δεν σώζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη της Κόκκινης Τάπιας: Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 25 Νοεμβρίου 1813 (1 Ζιλχιτζέ 1228), ο Hüseyin, ντιζντάρ του Χάνδακα και μουτεβελής του βακουφιού του Numan Paşa, δηλώνει ότι είναι ναζίρης των επτά μασουρών τρεχούμενου νερού που είχε εκτρέψει ο πασάς στην κρήνη της Κόκκινης Τάπιας. Καθορίζονται οι όροι εκτροπής μιας μασούρας από το προαναφερθέν νερό στο σπίτι του εμπόρου Fesçizade Halil Ağa (ΤΑΗ 41, σ. 112).

Σε διάταγμα του διοικητή του Χάνδακα, με ημερομηνία 3 Αυγούστου 1818 (1 Σεβάλ 1233), αναφέρεται ότι έγινε διανομή του νερού κατά τη διάρκεια της διοίκησης του [Mustafa] Reşid Paşa, προκειμένου να εκτραπούν στην κρήνη που βρίσκεται εντός της Κόκκινης Τάπιας, μπροστά από το κιόσκι του Numan Paşa, τρεις από τις οκτώ μασούρες νερού που βρίσκονται έξω από την κρήνη της Χανιόπορτας, τρεις από τις [παραπάνω οκτώ] μασούρες να οδηγηθούν στην κρήνη του τζαμιού της συνοικίας της Κόκκινης Τάπιας και δύο να οδηγηθούν στην κρήνη που βρίσκεται εντός της Χανιόπορτας (ΤΑΗ 42, σ. 201).

Κρήνη του ιεροδικείου: Η κρήνη του ιεροδικείου ιδρύθηκε μπροστά από το ιεροδικείο από τον καδή Gonce el-Hac Ahmed Efendi στα μέσα του 18ου αιώνα. Στις 4 Μαΐου 1747 (23 Ρεμπιγιουλαχίρ 1747), ο καδής ζήτησε να επιτραπεί να εκτραπούν τρεις μασούρες νερού από την κρήνη του Numan Paşa στην κρήνη που ίδρυσε, καθώς είχε αγοράσει αυτή την ποσότητα νερού (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 312). Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) επιβεβαιώνεται ότι η κρήνη του ιεροδικείου υδροδοτούνταν με τρεις μασούρες νερό. Ο Νικόλαος Σταυρινίδης τοποθετεί το ιεροδικείο απέναντι από το σαπωνοποιείο Κεχαγιαδάκη, το οποίο βρισκόταν στη συμβολή των οδών Αβέρωφ και Σμύρνης (Σταυρινίδης E΄,1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 241, 242, υποσ. 45).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Haseki el-Hac Ahmed Ağa: Η κρήνη του Haseki el-Hac Ahmed Ağa αναφέρεται σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178). Εκεί σημειώνεται πως κρήνη και κατοικία που δεν σώζονται, υδροδοτούνταν με τέσσερις μασούρες νερό (Σταυρινίδης E΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 241).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Μουφτή Εφέντη: Η κρήνη και η κατοικία του Μουφτή Εφέντη καταγράφονται σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178). Σε αυτή σημειώνεται ότι υδροδοτούνταν με έξι (τρεις και τρεις) μασούρες νερό (Σταυρινίδης E΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816). Η κρήνη δεν ταυτίζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του χουμπαρατζήμπαση: Η κρήνη του χουμπαρατζήμπαση καταγράφεται σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178). Εκεί σημειώνεται η υδροδότησή της με μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 241). Η κρήνη δεν ταυτίζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη των γιων του Hacı Usta: Η κρήνη των γιων του Hacı Usta καταγράφεται σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764(1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178). Εκεί ορίζεται ότι στην κρήνη αναλογούσε μία μασούρα νερό. Η κρήνη δεν ταυτίζεται (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 241)
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Σιντριβάνι του Hacı Zerdalu: Η κρήνη καθαρμού (şadırvan) του Hacı Zerdalu αναφέρεται σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178). Σε αυτή σημειώνεται ότι υδροδοτούνταν με τρεις μασούρες νερό. Ο Νικόλαος Σταυρινίδης την ταυτίζει με το «σιντριβανάκι» που βρισκόταν στην αυλή του καφενείου Μπουργκαζλί (ναός της Κυράς των Αγγέλων κατά τη βενετική εποχή) και έφερε αυτό το όνομα για να διακρίνεται από την κρήνη Morosini (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, υποσ. 50). Η κρήνη είχε δώσει το όνομά του στη γύρω γειτονιά, που ονομαζόταν «Στο Σαντριβανάκι» (Σταυρινίδης 1969, αρ. 3). Βρισκόταν δεξιά στη λεωφόρο Καλοκαιρινού, κατεβαίνοντας προς το Καμαράκι. Δεν σώζεται. Παρόλο που περιγράφεται ως şadırvan, δηλαδή με τον όρο που τυπικά αποδίδεται σε κρήνες για τελετουργικό καθαρμό των πιστών,δεν συνδέεται με κάποιο τζαμί.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Veznedar el-Hac İbrahim στη συνοικία του τζαμιού του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa (περιοχή Αγίου Τίτου): Η κρήνη κατασκευάστηκε από τον αρχιλογιστή (veznedar) στο ταμείο Κρήτης el-Hac İbrahim, κάτοικο της συνοικίας Βεζίρη στον Χάνδακα. Για τη συντήρησή της ο el-Hac İbrahim αφιέρωσε ως βακούφι το έτος Εγίρας 1178(1764) το ενοίκιο από σπίτι ιδιοκτησίας του στην ίδια συνοικία. Μουτεβελήδες του βακουφιού όρισε τη σύζυγο, την κόρη του και τους απογόνους τους. Τα ημερομίσθια του μουτεβελή και του υδρονομέα ορίστηκαν σε τρία και ένα ακτσέ αντίστοιχα και θα καλύπτονταν από τα έσοδα εκμίσθωσης του σπιτιού (Καραντζίκου–Φωτεινού 2003, σ. 469, αρ. 924). Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώρισημε ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178), στην κρήνη διοχετευόταν μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης E΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 241). Όπως φαίνεται, η νεόκτιστη κρήνη, που δεν σώζεται, καταγράφηκε άμεσα στονκατάλογο των εγκαταστάσεων που υδροδοτούνταν.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Köprülüzade Hafız Ahmed Paşa: Η κρήνη του Köprülüzade Hafız Ahmed Paşa, γιου του Numan Paşa, κατασκευάστηκε το έτος Εγίρας 1182 (1768/69) και βρισκόταν ανάμεσα στο τζαμί του Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa (στη θέση του σημερινού Αγίου Τίτου) και στην πύλη του λιμανιού. Η κρήνη είχε τρεις όψεις και τρεις μαρμάρινες επιγραφές, μία σε κάθε όψη. Οι επιγραφές είναι γνωστές από τη μεταγραφή που είχε κάνει γύρω στα 1920 ο Ustazade Mehmed Yunus Bey: «Στο όνομα του Θεού του οικτίρμονος και του ελεήμονος. Από το νερό δημιουργήσαμε κάθε έμβιο όν [Κοράνι, αλ-Ανμπίγια, 30]. Η προσδοκία της εξοχότητάς του, του μεγάλου βεζίρη, είναι εξαιρετικά υψηλή. Είναι πραγματικά ταιριαστό σε αυτόν, τον Köprülüzade, τον προσφιλή των σουλτάνων, το προσωνύμιο “Εμπουλχαΐρ” (πατέρας των αγαθοεργιών). Είναι βεζίρης, γιος βεζίρη, γιου βεζίρη, οικείος εκ του σύνεγγυς του ηγεμόνα. Είναι γενναιόδωρος, χάρη στην έμφυτη και την κληρονομημένη ευγένειά του. (...) Υπήρξε οδηγός του ένδοξου Yeğen el-Hac Ahmed Paşa. Βοήθησε στην κατάκτηση του κάστρου της Νις ως αρχιστράτηγος την ώρα της μάχης. Προπάντων δίνει χαρά στους προγόνους του. Μπορεί άραγε να αποφύγει να πει ότι τούτη η αγαθοεργία δεν είναι πολύ καλή; Πάνω απ’ όλα φέρνει νερό στην ψυχή του βεζίρη Numan ως γιος του (;). Υπήρξα αυτόπτης μάρτυρας της ανέγερσης αυτών των φιλανθρωπικών έργων, που χαροποίησαν τον σουλτάνο Mustafa. Βάλε μυαλό, φτάνει, δώσε τέλος στα λόγια πια! Ο τελικός στόχος είναι να μάθουμε το χρονόγραμμα. Να δω το σεμπίλ της εξοχότητάς του τού βεζίρη! Ιδού το χρονόγραμμα, δήθεν νέο. Όλο το σύμπαν με μια φωνή: είναι το νερό που προσφέρει καθάρια ψυχή σε όσους διψούν. Έτος 1182 (1768/69). Εγράφη από τον ταπεινό Ahmed, τον αγνό και ευγενή φύλακα των βιβλίων του βεζίρη Köprülüzade el-Hac Ahmed». Η κρήνη δεν σώζεται (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη πλατείας Κορνάρου / Σεμπίλ el-Hac İbrahim Ağa: Η οθωμανική κρήνη στην πλατεία Κορνάρου οικοδομήθηκε το 1776 από τον el-Hac İbrahim Ağa, γιο του Ebu Bekir. Ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 2 Μαρτίου 1776 καταγράφει την ίδρυση εκ θεμελίων σεμπιλχανέ κοντά στο τζαμί της Βαλιντέ Σουλτάν. Ο ιδρυτής της ήταν πλούσιος έμπορος. Για τη συντήρηση της κρήνης αφιέρωσε κτήματα που είχε στην Επισκοπή και στο Κάτω Χωριό Ιεράπετρας, στα χωριά Χοδέτζ (Χουδέτσι;) και Κακό Χωριό Μονοφατσίου, καθώς και σπίτι στον Χάνδακα, στη συνοικία του σουλτάνου İbrahim, με δύο δεξαμενές, δύο πηγάδια και δύο χαμάμ. Όρισε μουτεβελή του βακουφιού του τον γιο του και μετά από αυτόν τους απογόνους του. Δίπλα στο σεμπίλ έκτισε δωμάτιο για τον υπάλληλο που θα διένεμε το νερό και όρισε ότι θα πληρωνόταν με 110 παράδες τον μήνα. Για να έχει η κρήνη κρύο νερό το καλοκαίρι ζήτησε να αγοράζονται τέσσερα φορτία χιόνι κάθε μέρα από τη μέρα της γιορτής του Αγίου Γεωργίου ως τη μέρα της γιορτής του Αγίου Δημητρίου. Τέλος όρισε πως για την συντήρηση της κρήνης θα δαπανώνται ετησίως 100 γρόσια (Σταυρινίδης 1969, αρ. 13).

Πρόκειται για πεντάπλευρο κτίσμα που δίνει την εντύπωση περίκεντρης κατασκευής, ωστόσο στη μια πλευρά του έχει ορθογώνια δεξαμενή συλλογής νερού. Είναι κτισμένο σε ισόδομο σύστημα. Οι πέντε πλευρές του ορίζονται με μαρμάρινους πεσσούς στις ακμές τους, στη μία πλευρά ανοίγεται θύρωμα, ενώ στις άλλες πλευρές υπάρχουν μεγάλα ημικυκλικά τοξωτά ανοίγματα. Κάτω από κάθε άνοιγμα υπάρχει η πλάκα του κρουνού και λεκάνη συλλογής νερού. Πάνω από το θύρωμα υπάρχει πλάκα με επιγραφή, που αποδίδεται σε μετάφραση: «Και το ύδωρ η αρχή των πάντων». Πρόκειται για φράση που αποδίδεται στον Θαλή τον Μιλήσιο (Κανάκη 2008, σ. 410). Άλλες δύο επιγραφές δεν ήταν δυνατό να διαβαστούν.

O Çam (2000, σ. 59-61) αποδίδει – λανθασμένα βάσει της παραπάνω καταχώρισης – το σεμπίλ στον Ahmed Paşa και θεωρεί ότι ιδρύθηκε το 1768.

Κρήνη του Müezzinzade Mehmed Ağa στους στρατώνες του Χάνδακα: Η κρήνη οικοδομήθηκε στους στρατώνες του Χάνδακα το έτος Εγίρας 1199 (1784) από τον πρώην οντάμπαση του 14ου λόχου των αυτοκρατορικών γενιτσάρων. Την ύπαρξή της γνωρίζουμε από τους στίχους που συνέθεσε για την επιγραφή της ο κρητικός λόγιος Salacıoğlu Mustafa Celvetî. Η επιγραφή έχει ως εξής, σε μετάφραση: «Ο Müezzinzade, τέως επικεφαλής οντά στον 14ο λόχο, έχτισε αυτό το αγαθό έργο. Ο Θεός ας του δίνει χρόνια. Έκανε να τρέξει νερό και έφερε ευημερία στον στρατώνα. Με τη χάρη του Θεού τούτη τη στιγμή πλησίασε στην επιτυχία που δωρίζει ο Κύριος. Συνέθεσα, ο Salacıoğlu, το χρονόγραμμά της [της αγαθοεργίας], με τη βοήθεια του Θεού: Εμπρός, ελάτε, ω δούλοι του Θεού, για το νερό, υγιαίνετε!». Η κρήνη δεν σώζεται (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Κρήνη του Kalıpsız İsmail Ağa / Κρήνη του Καλοψούζ: Η κρήνη βρισκόταν στη Χανιόπορτα, στην αρχή της λεωφόρου Καλοκαιρινού (γωνία Καλοκαιρινού και Ηρώων Πολυτεχνείου). Οικοδομήθηκε το 1792 από τον el-Hac İsmail Ağa, γιο του Ali, της οικογένειας των Kalıpsız. Σύμφωνα με την αφιερωτήρια πράξη με ημερομηνία 2 Αυγούστου 1794, ο ιδρυτής της κρήνης φρόντισε για τη συντήρησή της αφιερώνοντας ακίνητα που διέθετε στους οικισμούς Γούβες Πεδιάδας και Σίβα Μαλεβιζίου και καταστήματά του στη συνοικία του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa στον Χάνδακα. Ο ιδρυτής είχε φροντίσει να διαθέτει η κρήνη δροσερό νερό και κατά τους θερινούς μήνες, καθώς όρισε πως το καλοκαίρι, από τη μέρα της γιορτής του Αγίου Γεωργίου ως τη μέρα της γιορτής του Αγίου Δημητρίου, θα αγοράζονταν τέσσερα φορτία χιόνι (Σταυρινίδης 1969, αρ. 9).

Στην κρήνη υπήρχε επιγραφή με το έτος κατασκευής της (1207 Εγίρας / 1792) και τους στίχους του κρητικού λόγιου Salacıoğlu Mustafa Celvetî. Η επιγραφή αποδίδεται ως εξής σε μετάφραση: «Ας συγχωρεθεί η ψυχή εκείνου που ανάστησε αυτό το αγαθό έργο,/ η ψυχή του ας χορτάσει το νερό από το θείο δώρο της κρήνης (σελσεμπίλ) του παραδείσου. // Το όνομά του είναι el-Hac İsmailKalıpsızzade, / μέρα και νύχτα αγωνίστηκε για την ευσέβεια. // Ο Κύριος τον αξίωσε με πλήθος επιτυχιών. / Έκανε να ρέει η ευάρεστη σε όλους γενναιοδωρία. // Σε αυτό τον τόπο δεν υπήρχε έργο παροχής νερού στους διψώντες. / Το δημιούργησε εξαρχής. Πλούσιοι και φτωχοί μούσκεψαν με νερό. // Έφτιαξα το χρονόγραμμά του, ανεβαίνοντας (;) με εννέα τροχιές: / ε, πρίγκιπα, πάρε, πιες, στην υγεία του Hüseyin». Η κρήνη πωλήθηκε το 1926 ως ανταλλάξιμη περιουσία από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος και κατεδαφίστηκε (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Kalıpsız Arif Ağa: Η κρήνη αυτή είναι γνωστή από την επιγραφή που συνέθεσε ο κρητικός λόγιος Salacıoğlu Mustafa Celvetî. Ο ίδιος είχε συνθέσει και την επιγραφή για την κρήνη του Kalıpsız İsmail Ağa το 1792. Η επιγραφή, που δεν σώζεται σήμερα, αποδίδεται ως εξής σε μετάφραση: «Είναι έργο του Arif, που αφιέρωσε σε αυτό κόπο. Υγεία σε όσους πιουν ευχάριστο και καθαρό νερό. Ε, συ, που διψάς, έλα, μην τυραννιέσαι και βασανίζεσαι: πιες αυτό το τρεχούμενο νερό από την κρήνη που είναι πηγή ζωής» (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Η κρήνη δεν ταυτίζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών.

Κρήνες στον τεκέ του Horasanîzade: Ο τεκές του Horasanîzade στο προάστιο Αμπελόκηποι ή Νέα Αλάτσατα, στο τέλος της οδού Γ. Μαστρακούλη, ιδρύθηκε το 1650. Μετά από μια περίοδο ερήμωσης, ο τεκές ανακαινίστηκε το 1811 από τον δερβίση Ali Baba, ο οποίος έκτισε και μία κρήνη στην ανατολική πλευρά του τεκέ. Η κρήνη εφαπτόταν στην εξωτερική πύλη του τεκέ. Το 1823/24 ο Seyyid Mustafa από την Καβάλα έκτισε ακόμα μία κρήνη μπροστά από το τζαμί του τεκέ. Μια τρίτη κρήνη έκτισε στην αυλή του τεκέ το 1824 ο δερβίσης Ali Efendi, ντεφτερντάρης του Χάνδακα. Το 1868/69 ο Pabuççıalizade Mustafa Rahmî Ağa από τον Χάνδακα έκτισε κρήνη καθαρμού (şadırvan) στη μέση της τρίτης αυλής του τεκέ. Μία ακόμα κρήνη έκτισε το 1906 σε έναν από τους κήπους του συγκροτήματος του τεκέ ο Mehdî Abidin Baba (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών∙ Μπιλμέζη 2008, σ. 403-404).

α΄: Η κρήνη του Ali Baba έφερε επιγραφή, την οποία μετέγραψε ο Ustazade Mehmed Yunus Bey. Σε μετάφραση έχει αποδοθεί ως εξής: «Για πόσα και πόσα χρόνια δεν υπήρχε σταγόνα νερό. Χάρη στη θάλασσα της εύνοιάς Σου, ο Ali Baba ολοκλήρωσε την ευεργεσία του. Συνέθεσα το έμμετρο και πλήρες κοσμημάτων χρονόγραμμα με καθαρή καρδιά: Εύγε σε όσους διψούν και πίνουν (το νερό)! Η ζωή ας συνεχίζεται (γι’ αυτούς)! Πρώτη Μουχαρέμ έτους 1282 (27 Μαΐου 1865)» (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Καθώς ο Ali Baba πέθανε το 1843 (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών), η χρονολογία της επιγραφής δημιουργεί ερωτηματικά. Ίσως η επιγραφή προστέθηκε αρκετά χρόνια μετά την κατασκευή της κρήνης για να μνημονεύσει τον ιδρυτή της. Η κρήνη δεν σώζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

β΄: Η κρήνη του Seyyid Mustafa έφερε επιγραφή, την οποία φωτογράφισε και μετέγραψε ο Ustazade Mehmed Yunus Bey. Σε μετάφραση έχει αποδοθεί ως εξής: «Η εξοχότητά του ο Seyyid MustafaAğa, εξέχων άνδρας της παλαιάς Καβάλας, δημιούργησε αυτή την επιθυμητή κρήνη ώστε να ποτιστούν όσοι η καρδιά τους διψά. Για την κατασκευή της συνέθεσα το εξής χρονόγραμμα: Φίλε μου! Εύγε σε όσους διψούν και πίνουν! Έτος 1239 (1823/24)» (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Η κρήνη δεν σώζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete

γ΄: Η κρήνη του ντεφτερντάρη δερβίση Ali Efendi έφερε επιγραφή γνωστή και αυτή από τη μεταγραφή του Ustazade Mehmed Yunus Bey. Σε μετάφραση έχει αποδοθεί ως εξής: «Ας είναι ευλογημένος ο Θεός! Οι άνδρες του Θεού ας πραγματοποιήσουν όλες τις επιθυμίες του Derviş Ali Efendi, ντεφτερντάρη του Χάνδακα, ο οποίος φρόντισε την ανακαίνιση αυτής της αγαθοεργίας. Είθε να αποκτήσει προσεχώς υψηλή θέση στο κράτος. Όσο αυτή η δεξαμενή γεμίζει με νερό, τόσο να αυξάνονται ο βίος και η ευτυχία του! Ας γεμίζει το πουγγί του με πολύτιμους λίθους και χρυσάφι. Ο χαλίφης Ali ας είναι αρωγός του στην προσπάθειά του να είναι κοντά στο Θεό. Να μην περάσει κανέναν κόπο και βάσανο σε αυτό τον κόσμο. Ο İsmet συνέταξε το χρονόγραμμά του: Με το ύδωρ της γενναιοδωρίας του πότισε το λαχανόκηπο του τεκέ! Πρώτη Ρεμπιγιουλεβέλ έτους [1]240 (24 Οκτωβρίου 1824)». Η κρήνη δεν σώζεται (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).
Bλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών∙ και Water in Crete

δ΄: Η κρήνη καθαρμού (şadırvan) του Pabuççıalizade Mustafa Rahmî έφερε επιγραφή την οποία μετέγραψε ο Ustazade Mehmed Yunus Bey. Σε μετάφραση έχει αποδοθεί ως εξής: «Αγαθοεργία του Pabuççıalizade Mustafa Rahmî Ağa από το Χάνδακα. 1285» (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών) . Η κρήνη δεν σώζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete

ε΄: Η κρήνη του Mehdî Abidin Baba έφερε επιγραφή, που σε μετάφραση έχει αποδοθεί ως εξής: «Δόξα τω Θεώ! Είναι έργο που έχτισε ο ταπεινός Mehdî Abidin Baba με τη χάρη του Θεού, με την αιγίδα του γέροντα και την επίβλεψη του Horasanî. 12 Ρεμπιγιουλεβέλ 1324 (6 Μαΐου 1906)» (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Η κρήνη δεν σώζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του κονακιού του Mirza Efendi: Η κρήνη βρίσκεται στην οδό Άλμπερ, κάτω από το σαχνισί του κονακιού του Mirza Efendi, που στεγάζει σήμερα την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή. Φέρει επιγραφή, με βάση την οποία χρονολογείται στο έτος Εγίρας 1259 (1843). Η κρήνη είναι απλή, χτισμένη σε ισόδομο σύστημα, χωρίς γλυπτή διακόσμηση. Ημικυκλικό τόξο που βαίνει σε πεσσούς δημιουργεί εσοχή, ενώ στο κέντρο της βρίσκεται η τετράγωνη πλάκα κρουνού. Το τόξο εγγράφεται σε ορθογώνιο που στέφεται με απλό, ελάχιστα προεξέχον γείσο. Πάνω από το γείσο έχει τοποθετηθεί η επιγραφή της κρήνης, της οποίας η μετάφραση έχει αποδοθεί ως εξής: «Αν υπάρχει κάποιος που επιθυμεί το νέκταρ σε αυτό το νερό, ας ρέει (το νέκταρ) στο μερίδιό του (;) σε αυτή την ωραία κρήνη. Τώρα, ο Mirza Efendi ενστάλαξε τη γενναιοδωρία του, κατασκευάζοντας εδώ και κάνοντας να τρέξει νερό μια τόσο κομψή (;) κρήνη. Και εγώ συνέθεσα το χρονόγραμμά της για εκείνον (;) για τον οποίο ένιωσα ευφροσύνη: Έλα, πιες το νέκταρ που διοχέτευσε (σε αυτή) ο Ahmed Efendi. 1259 (1843)» (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Η κρήνη έδωσε το όνομά της στη γειτονιά, που αποκαλούνταν «στου Μιρζά Εφέντη τη βρύση». Η κρήνη διατηρείται σε καλή κατάσταση, αλλά δεν λειτουργεί (Σταυρινίδης 1969, αρ. 2· Τζομπανάκη 2000, σ. 137).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του İbrahim Baba: Η κρήνη, γνωστή ως κρήνη του İbrahim Baba, οικοδομήθηκε κατά τον 19ο αιώνα, ίσως στο τέλος του. Βρίσκεται στην οδό Αλμυρού, πίσω από το Εμπορικό Επιμελητήριο. Η κρήνη, έχει διαμορφωθεί στο δυτικό τοίχο του κτιρίου που στέγαζε τον τεκέ των χαλβετήδων. Είναι χτισμένη από ασβεστόλιθο. Τόξο που βαίνει σε πεσσούς δημιουργεί κόγχη που θα προστάτευε τον κρουνό της κρήνης. Η πλάκα του κρουνού, η οποία διακρίνεται σε φωτογραφίες των αρχών του 20ού αιώνα, έχει αποσπαστεί· λείπει επίσης ορθογώνια πλάκα που θα ήταν τοποθετημένη πάνω από τον κρουνό και πιθανότατα θα έφερε επιγραφή. Το τόξο φέρει κλειδί με φυτικό μοτίβο, τα τριγωνικά μέτωπα του τόξου κοσμούνται με μοτίβο που θυμίζει ψάθα. Εξέχον γείσο στεγάζει την κατασκευή. Στη βάση της κρήνης υπάρχει απλή ορθογώνια γούρνα και δυο πεζούλες δεξιά και αριστερά της. Η γειτονιά ήταν γνωστή άλλοτε ως «του Ιμπραήμ Μπαμπά η βρύση» (Σταυρινίδης 1969, αρ. 2). Η κρήνη, όπως και το κτίριο του τεκέ, διατηρούνται με σημαντική φθορά. Στο κτίριο επί του οποίου εφάπτεται αναφέρονται επιγραφές με δύο χρονολογίες. Στον νότιο τοίχο διατηρείται η χρονολογία Εγίρας 1311 (1820/21), ενώ στο υπέρθυρο της εισόδου που σωζόταν άλλοτε, δίπλα στην κρήνη, καταγραφόταν το έτος Εγίρας 1311 (1893/94) (Σταυρινίδης 1969, αρ. 2· Σπανάκης 1981, σ. 98).
Βλ. Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Abdülkerim Paşa: Στη συνοικία Χρυσοπηγής, στην οδό Πλινίου, βρίσκεται δρομική καμαροσκέπαστη δεξαμενή με κρήνη στη μια στενή πλευρά της. Διατηρούνται δύο ορθογώνιες πλάκες κρουνών (ίσως υπήρχε και μια τρίτη ανάμεσά τους) και μαρμάρινη επιγραφή στο κέντρο της όψης της κρήνης. Σύμφωνα με τη σωζόμενη επιγραφή, η κρήνη χτίστηκε ως ευεργέτημα του Δήμου Χάνδακα το έτος 1890 όταν διοικητής ήταν ο Abdülkerim Paşa (έτoς Εγίρας 1308, έτος Ρουμί 1306). Συγκεκριμένα το κείμενο της επιγραφής έχει αποδοθεί ως εξής σε μετάφραση: «Ευεργέτημα του Δήμου Χάνδακα επί διοικήσεως του εξοχότατου μακάριου αντιστράτηγου Abdülkerim Paşa. [Έτoς Εγίρας] 1308, [Έτος Ρουμί] 1306 (1890/91)» (DigitalCrete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Η συνοικία της Χρυσοπηγής, έξω από τα ανατολικά τείχη του Κάστρου, μάλλον ταυτίζεται με τη «Μεσκινιά», την περιοχή όπου ζούσαν οι λεπροί μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα (βλ. και Health in Crete).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Κρήνη του Κουμπαρατζή: Η κρήνη του Kumbaracıel-Hac Hasan βρισκόταν στην αρχή της οδού Γιαννίκου κοντά στο τζαμί του Ankebut Ahmed Paşa (πρώην Παναγία Σταυροφόρων) (ΜΗΒΑΣ 1972, αρ. 2· Σταρίδα 2013 σ. 69). Η κρήνη αναφέρεται σε αίτηση με ημερομηνία 16 Ιουλίου 1795 (29 Ζιλχιτζέ 1209) (BOA, AE.SSLM.III, 167/9999).

Χαμάμ

Χαμάμ των περιβολιών: Το χαμάμ των περιβολιών (bostan hammâmı) περιγράφεται από τον Evliya Çelebi ως ένα μικρό, βιαστικά κατασκευασμένο χαμάμ με τρεις γούρνες, που αντλούσε νερό από δικό του πηγάδι. Βρισκόταν κοντά στο Καρανλίκ Καπί (Karanlık Kapı, Σκοτεινή Πύλη), την πύλη στον βενετικό προμαχώνα της Βηθλεέμ. Ίσως ταυτίζεται με το Μικρό Χαμαμάκι (Λούπης 1994, σ. 205· Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228∙ Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Μικρό Χαμαμάκι / Χαμάμ Καρά Καντί / Σαράντα Χαμαμί: Το χαμάμ αποτελούσε μετασκευή της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου στα Μουρχουταριά και βρισκόταν στη γωνία των οδών Ξωπατέρα και Ιουστινιανού, στην περιοχή Καμαράκι.

Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 28 Μαρτίου 1694 (2 Σαμπάν 1105), ο γενίτσαρος Bayram Beşe αιτήθηκε, παρουσία του επόπτη των υδάτων Mehmed Beşe, την υδροδότηση του χαμάμ από την κρήνη που βρίσκεται στην πλατεία Καρά Καντί Μεϊντανί (Kara Kadı Meydanı), τη σημερινή πλατεία Ρήγα Φεραίου. Συγκεκριμένα, κατέθεσε πως ο βεζίρης el-Hac Mehmed Paşa είχε μεταφέρει νερό από πηγή που βρισκόταν εκτός της πόλης στην κρήνη που είχε ιδρύσει στην πλατεία Καρά Καντί Μεϊντανί. Καθώς το χαμάμ, το οποίο βρισκόταν στην περιοχή, δεν υδροδοτούνταν, ζήτησε να παραχωρηθεί από το περίσσευμα της κρήνης μία μασούρα νερό τόσο για τις ανάγκες του χαμάμ όσο και για τις ανάγκες της γειτονιάς. Το αίτημα του Bayram Beşe έγινε δεκτό και επιπλέον ο επόπτης επιφορτίστηκε με την κατασκευή αγωγού προς το χαμάμ, καθώς και με τη συντήρηση των αγωγών, με μισθό 120 παράδες τον μήνα (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 441-442, αρ. 1136B΄).

Σε άλλη ιεροδικαστική καταχώριση, με ημερομηνία 12 Ιουλίου 1747 (3 Ρετζέπ 1160), καταγράφεται ότι το χαμάμ ανήκε κατά το ήμισυ στον Salih, ο οποίος σύμφωνα με άλλη καταχώριση του ίδιου έτους εκτελέστηκε στον Μεγάλο Κούλε. Μετά το θάνατο του Salih, ο πληρεξούσιος επίτροπος της περιουσίας του και κηδεμόνας των παιδιών του Hüseyin Bölükbaşı πούλησε το μισό χαμάμ στον Feyzullah Çelebi. Στο έγγραφο σημειώνεται πως το χαμάμ, γνωστό ως «Σαράντα Χαμαμί», βρίσκεται στη συνοικία του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa και αποτελείται από αποδυτήρια, ένα ακόμα δωμάτιο, δύο δωμάτια λουτρού, αποχωρητήριο, εστία, δύο πηγάδια και μία αυλή. Το μερίδιο του χαμάμ πουλήθηκε για 300 γρόσια (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 322-323).

Στην καταγραφή κρηνών, τζαμιών και άλλων ιδρυμάτων στα οποία διοχετεύεται νερό στις 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131), σημειώνεται πως το Σαράντα Χαμαμί υδρευόταν με μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 50, αρ. 1974Β΄). Σε άλλη ιεροδικαστική καταχώριση, με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178), προσδιορίζεται πως στο χαμάμ Σαράντα Καντί αναλογούσαν δυόμισι μασούρες νερό (Σταυρινίδης E΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816).

Το χαμάμ πιθανώς ταυτίζεται με το αναφερόμενο ως χαμάμ των περιβολιών (bostan hammamı) από τον Evliya Çelebi (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Σύμφωνα με τον Νικόλαο Σταυρινίδη (Β΄, 1976, σ. 441-442, αρ. 1136, υποσ. 1), η ονομασία «Χαμάμ Σαράντα Καδή» οφείλεται το ότι εκεί λούζονταν οι λεχώνες μετά τη συμπλήρωση 40 ημερών από τον τοκετό, προκειμένου να λάβουν τη σχετική ευχή του «σαραντίσματος» από τον καδή. Στις επεξηγηματικές σημειώσεις στην Χωρογραφία της Κρήτης το «Σαράντα χαμάμιν» ταυτίζεται με το μικρό χαμαμάκι, αλλά και το «Μαβραλή χαμάμιν» αναφέρεται επίσης ως «μικρό χαμαμάκι» (Πρακτικίδης 1983, σ. 41 υποσ. 60).

Το κτίριο του χαμάμ υπέστη επεμβάσεις από τους Γερμανούς στη διάρκεια της Κατοχής και κηρύχθηκε ιστορικά διατηρητέο μνημείο το 1947. Περιγραφή του κτιρίου και της λειτουργίας του δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Μεσόγειος στις 28 Δεκεμβρίου 1957: το χαμάμ είχε τρεις στοές και ισάριθμους τρούλους, με μικρούς φωταγωγούς που έφραζαν με χρωματιστούς υαλοπίνακες. Από το πρωί μεχρι τις τρεις το μεσημέρι ήταν ανοιχτό για τις γυναίκες και από τις τέσσερις μέχρι το βράδυ για τους άντρες (Σταρίδα 2016, σ. 84-86). Μολονότι είχε χαρακτηριστεί ιστορικά διατηρητέο μνημείο, το κτίριο αποχαρακτηρίστηκε το 1972 και κατεδαφίστηκε μετά το 1977 (Σταρίδα 2016, σ. 84-86· Φραγκάκι 1977, σ. 9).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Χαμάμ του Mahmud Ağa: Το χαμάμ του Mahmud Ağa, κεχαγιά του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa, ιδρύθηκε μετά την κατάκτηση του Χάνδακα από τους Οθωμανούς. Βρισκόταν στο κέντρο του Ηρακλείου, κοντά στο τζαμί του Mahmud (στη διασταύρωση των οδών 1821 και Καρτερού).

Σύμφωνα με τον Evliya Çelebi, ο Mahmud είχε γνώσεις αρχιτεκτονικής και κατόρθωσε να μετατρέψει μέσα σε δέκα μέρες μια εκκλησία σε ευχάριστο χαμάμ. Το χαμάμ είχε δέκα γούρνες, δύο θερμά ιδιαίτερα διαμερίσματα, θερμό δωμάτιο με ομφαλική πέτρα, δηλαδή υπερυψωμένο έδρανο που χρησίμευε ως τραπέζι μαλάξεων (meydan sofası) και αποδυτήρια. Ο Mahmud περιέλαβε το χαμάμ στα βακουφικά περιουσιακά στοιχεία που συντηρούσαν το γειτονικό τζαμί του. Το χαμάμ υδρευόταν από το υδραγωγείο (Κεμέρ) του Χάνδακα (Λούπης 1994, σ. 205· Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228∙ Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Το τελευταίο δεκαήμερο του Ιουλίου 1673 (1ο δεκαήμερο Ρεμπιουλαχίρ 1084), ο Mehmed Bey, γιος του Abdullah, από τη Μαλάτια (σήμερα στην ανατολική Τουρκία), ο οποίος είχε δικαίωμα νομής του χαμάμ, το υπεκμίσθωσε στον İbrahim Beşe, γιο του Sefer, για 200 γρόσια ετησίως. Ο İbrahim Beşe δήλωσε στο ιεροδικείο του Χάνδακα ότι το χαμάμδεν είχε έσοδα, επειδή δίπλα του είχαν χτιστεί άλλα χαμάμ. Με τη μεσολάβηση του μουτεβελή του βακουφιού του Mahmud Ağa, στο οποίο ανήκε το χαμάμ, το ταμείο του σφραγίστηκε στις 18 Μαΐου (την πρώτη Σαφέρ) της ίδιας χρονιάς. Ο İbrahim Beşe αιτήθηκε την μέτρηση, μπροστα στον εκμισθωτή, των εσόδων του χαμάμ για ένα μήνα. Τα έσοδα του χαμάμ από τη σφράγιση του ταμείου μέχρι το άνοιγμά του μετά από ένα μήνα ανέρχονταν σε 2.890 ακτσέ (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 53, αρ. 10).

Στην καταγραφή κρηνών, τζαμιών και άλλων ιδρυμάτων στα οποία διοχετεύεται νερό στις 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131), σημειώνεται πως το χαμάμ του Mahmud Kethüda υδρευόταν με τρεις μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄, σ. 50). Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) επαναλαμβάνεται πως στο χαμάμ Mahmud Ağa διοχετεύονταν τρεις μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Το χαμάμ δεν σώζεται.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Χαμάμ των ντόπιων γενιτσάρων: Το χαμάμ των ντόπιων γενιτσάρων (yerlikulu hammâmı) καταγράφηκε από τον Evliya Çelebi αμέσως μετά την οθωμανική κατάκτηση του Χάνδακα ως μικρό και χτισμένο βιαστικά. Βρισκόταν σε μια άκρη του κτιρίου του στρατώνα των ντόπιων γενιτσάρων και υδρευόταν από πηγάδι (Λούπης 1994, σ. 205-206· Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228, 231· Digital Crete: στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Χαμάμ των τοπτσήδων (πυροβολητών): Το χαμάμ των πυροβολητών (topçular hammâmı) καταγράφηκε από τον Evliya Çelebi αμέσως μετά την οθωμανική κατάκτηση του Χάνδακα ως μικρό και βιαστικά χτισμένο. Μάλλον βρισκόταν κοντά στο στρατώνα του πυροβολικού, στην περιοχή της σημερινής Πλατείας Ελευθερίας. Το χαμάμ διέθετε πηγάδι από το οποίο υδρευόταν (Λούπης 1994, σ. 205-206· Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Το χαμάμ δεν σώζεται.
Βλ. Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Xαμάμ της εβραϊκής συνοικίας: Το χαμάμ της εβραϊκής συνοικίας (Çufud mahallesi hammâmı) καταγράφηκε από τον Evliya Çelebi αμέσως μετά την οθωμανική κατάκτηση του Χάνδακα ως μικρό και βιαστικά κατασκευασμένο, με δικό του πηγάδι (Λούπης 1994, σ. 205-206· Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Το χαμάμ, που δεν σώζεται, πιθανόν ταυτίζεται με το Τσιτσεκλί Χαμάμ.
Βλ. Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Τσιτσεκλί Χαμάμ: Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178), το Τσιτσεκλί Χαμάμ (λουτρό των λουλουδιών), υδροδοτούνταν με τρεισήμισι μασούρες νερό. Σύμφωνα με τον Νικόλαο Σταυρινίδη, το χαμάμ στεγάστηκε στην εκκλησία της Παναγίας της Λουλουδιανής (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 240 και 242, υποσ. 25). Η Παναγία Λουλουδιανή βρισκόταν κοντά στον κόλπο του Δερματά, στην εβραϊκή συνοικία, είναι συνεπώς πιθανό το Τσιτσεκλί Χαμάμ να ταυτίζεται με το χαμάμ της εβραϊκής συνοικίας. Στις επεξηγηματικές σημειώσεις στην Χωρογραφία της Κρήτης το Τσιτσεκλί Χαμάμ ταυτίζεται με το Τσιφούτ Χαμάμ (Πρακτικίδης 1983, σ. 41, υποσ. 60). Δεδομένου ότι στα οθωμανικά τουρκικά, ο όρος «τσιφούτης» (çıfıt) χρησιμοποιείται υποτιμητικά για να δηλώσει τον εβραίο, ενισχύεται η υπόθεση ότι πρόκειται για το χαμάμ της εβραϊκής συνοικίας.
Βλ. και Digital Crete: στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Χαμάμ του ντεφτερντάρη Ahmed Paşa: Το χαμάμ ιδρύθηκε μετά την οθωμανική κατάκτηση του Χάνδακα από τον ντεφτερντάρη Ahmed Paşa, με τη μετατροπή σε λουτρό της εκκλησίας του Αγίου Ρόκκου. Σύμφωνα με τον Evliya Çelebi, που το αναφέρει ως νεότευκτο χαμάμ, επρόκειτο για κτίριο πολύ μεγάλο, όμορφο και φωτεινό, πουανάλογό του δεν υπήρχε σε κανένα νησί. Το χαμάμ διέθετε ζεστό τμήμα με τέσσερα θερμά ιδιαίτερα διαμερίσματα στις πλευρές του, θερμό δωμάτιο με ομφαλική πέτρα, δηλαδή υπερυψωμένο έδρανο που χρησίμευε ως τραπέζι μασάζ (meydan sofası), τέσσερα κτιστά έδρανα (sofa) στις πλευρές του με τρεις γούρνες στο καθένα, καθώς και θολωτή αίθουσα-αποδυτήριο (camekân) χωρητικότητας χιλίων ανδρών με μεγάλη δεξαμενή στο κέντρο της, που οι πίδακες νερού της έφταναν ως τον θόλο της αίθουσας. Το χαμάμ υδρευόταν από το υδραγωγείο της πόλης (Κεμέρ) (Λούπης 1994, σ. 205-206∙ Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, 228∙ Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Το χαμάμ σημειώνεται ως τοπόσημο για να προσδιοριστεί ο τόπος κατοικίας προσώπων σε ιεροδικαστικές καταχωρίσεις των πρώτων χρόνων μετά την οθωμανική κατάκτηση του Χάνδακα: η μια φέρει ημερομηνία 15 Σεπτεμβρίου 1670 (29 Ρεμπιγιουλαχίρ 1081) (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 291-292, αρ. 376) και η άλλη ημερομηνία 1 Αυγούστου 1671 (22 Ρεμπιγιουλεβέλ 1082) (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 349, αρ. 436· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 18, αρ. 28).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 3 Μαΐου 1672 (5 Μουχαρέμ 1083) αναφέρεται πως ο Ahmed Ağa, γιος του Abdullah, μουτεβέλης των βακουφιών του πρώην ντεφτερντάρη βεζίρη Ahmed Paşa, ζήτησε η ποσότητα νερού που χάνεται από την υπερχείλιση των δεξαμενών του χαμάμ του ντεφτερντάρη AhmedPaşa να διοχετευτεί σε βακουφικό οικόπεδο κοντά στο τζαμί του σουλτάνου İbrahim. Εμπειρογνώμονες ενέκριναν το αίτημά του για διοχέτευση του νερού έναντι δύο ακτσέ την ημέρα, τα οποία θα καταβάλλονταν στο τζαμί (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 232, αρ. 467).

Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719(27 Ζιλκαντέ 1131), στο χαμάμ και στην κρήνη του τζαμιού του ντεφτερντάρη αναλογούσαν έξι μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄, σ. 50). Σε καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) σημειώνεται πως διοχετεύονταν στο χαμάμ επτά μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120). Σε καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) επαναλαμβάνεται η πληροφορία πως στο χαμάμ του ντεφτερντάρη αντιστοιχούσαν επτά μασούρες νερό, με την διευκρίνιση ότι πέντε ήταν για το χαμάμ και δύο για την κρήνη του (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 240 και 241, υποσ. 24).

Στα μέσα του 19ου αιώνα το χαμάμ μετατράπηκε σε εργοστάσιο ζυμαρικών, το οποίο καταστράφηκε το 1898. Σύμφωνα με τον Νικόλαο Σταυρινίδη, το χαμάμ βρισκότανστη συμβολή των οδών Μαρτύρων 25ης Αυγούστου και Λόρδου Βύρωνος, εκεί όπου σήμερα λειτουργεί τραπεζικό κατάστημα (Φραγκάκι 1977, σ. 10∙ Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 241, υποσ. 24∙ Καραντζίκου 1999, σ. 33∙ Σταρίδα 2016, σ. 158-160).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Ασμαλί Χαμάμ: Το Ασμαλί Χαμάμ ιδρύθηκε με τη μετατροπή σε λουτρό του ναού της Κεράς της Πισωτειχιώτισσας (Σταυρινίδης 1963∙ Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816∙ Πρακτικίδης 1983, σ. 41 υποσ. 60). Πιθανολογείται ότι ταυτίζεται με το Τζαμτζί Xαμαμί, καθώς και τα δύο βρίσκονταν στην ίδια περιοχή (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Μια αναφορά σε χαμάμ κοντά στο Σουλτανικό Τζαμί καταγράφεται στις 29 Αυγούστου 1671 (23 Ρεμπιγιουλαχίρ 1082). Σύμφωνα με αυτήν, ένας οντάμπασης των γενιτσάρων και ένας υπάλληλος του χαμάμ τραυματίστηκαν όταν υποχώρησε το δάπεδο της αίθουσας στην οποία βρίσκονταν και έπεσαν μέσα στο λουτρό, σε βάθος περίπου οκτώ πήχεων. Το χαμάμ άνηκε στον Ali Beşe, γιο Abdullah (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 46, αρ. 86).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) σημειώνεται πως στο Ασμαλί Χαμάμ αναλογούσε μία μασούρα νερό και άλλες δύο μασούρες στην κρήνη που βρισκόταν κοντά του (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄, σ. 48). Σε άλλη καταχώριση, με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178), σημειώνεται πως στο χαμάμ διοχετεύονταν δυόμισι μασούρες νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 239 και 241, υποσ. 22).

Το κτίριο του χαμάμ κατεδαφίστηκε το 1963 (Σταρίδα 2016, σ. 98).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Τζαμτζί Xαμαμί: Ο Evliya Çelebi καταγράφει το Τζαμτζί Xαμαμί ως μικρό και βιαστικά κατασκευασμένο χαμάμ με δικό του πηγάδι, το οποίο βρισκόταν κοντά στο Σουλτανικό Τζαμί. Πιθανολογείται ότι το Τζαμτζί Xαμαμί ταυτίζεται με το Ασμαλί Χαμάμ, καθώς βρίσκονταν στην ίδια περιοχή (Λούπης 1994, σ. 205-206· Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Χαμάμ των στρατώνων / Ονταλάρ: Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131), το χαμάμ των στρατώνων υδροδοτούνταν με τρεις μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974Β΄, σ. 50). Η ίδια ποσότητα νερού σημειώνεται και σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178). Το χαμάμ βρισκόταν στην πλατεία Δασκαλογιάννη (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, 239-242, αρ. 2816, σ. 239 και σ. 241, υποσ. 21∙ Πρακτικίδης 1983, σ. 41 υποσ. 60). Πιθανόν είναι το χαμάμ που ο Evliya Çelebi αναφέρει ως χαμάμ των γενιτσάρων (yeniçeri hammâmı) το 1669 (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Σύμφωνα με τον οθωμανό περιηγητή, το χαμάμ αυτό οικοδομήθηκε βιαστικά μετά την κατάκτηση του Χάνδακα, ήταν μικρού μεγέθους και υδρευόταν από δικό του πηγάδι (Λούπης 1994, σ. 205-206· Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228).
Βλ. Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Χαμάμ του αγά των γενιτσάρων Abdurrahman Ağa: Το χαμάμ του αγά των γενιτσάρων Abdurrahman Ağa καταγράφηκε από τον Evliya Çelebi το 1669 στον κατάλογο των χαμάμ του Χάνδακα χωρίς άλλη πληροφορία πέραν του ότι υδρευόταν από το υδραγωγείο της πόλης (Κεμέρ). Στον ίδιο κατάλογο ο οθωμανός περιηγητής αναφέρει ένα «χαμάμ του αγά» (Ağahammâmı), το οποίο περιλαμβάνει στα μικρά και βιαστικά χτισμένα μετά την κατάκτηση του Χάνδακα χαμάμ. Δεν είναι σαφές από το κείμενο του Evliya Çelebi αν το χαμάμ του αγά και το χαμάμ του αγά των γενιτσάρων ταυτίζονται (Λούπης 1994, σ. 205-206 Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, 228∙ Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 13 Ιουλίου 1672 (17 Ρεμπιγιουλεβέλ 1083), ο μουτεβελής του τζαμιού του αγά των γενιτσάρων Abdurrahman Ağa αγόρασε από τον Ahmed Ağa, πρώην τσορμπατζή των ντόπιων γενιτσάρων, χαμάμ με αυλή, φούρνο, καθώς και την ξυλεία και τις πέτρες που υπήρχαν εντός του κτιρίου, στη συνοικία του τζαμιού (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 62, αρ. 48). Αυτη η πληροφορία έρχεται σε αντίφαση με εκείνη του Evliya Çelebi πως το χαμάμ ανήκε στον Abdurrahman Ağa από το 1669, εκτός αν πρόκειται για άλλο χαμάμ. Ας σημειωθεί επίσης πως στο βακουφικό αφιερωτήριο του Abdurrahman Ağa, με ημερομηνία 19 Ιουλίου 1670 (1 Ρεμπιγιουλαχίρ 1081), δεν αναφέρεται χαμάμ (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 242-252, αρ. 346).

Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 18 Ιουλίου 1685 (17 Σαμπάν 1096), ο μουτεβελής του τζαμιού του Abdi Paşa (ο οποίος ταυτίζεται με τον Abdurrahman Ağa) εκμίσθωσε στον Mustafa Bey, επικεφαλής των υδρονομέων, το χαμάμ που περιλαμβανόταν στα ακίνητα του τζαμιού. Το ενοίκιο καθορίστηκε σε 10 ακτσέ τη μέρα και 100 γρόσια προκαταβολή (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 268-269).

Σύμφωνα με τον Νικόλαο Σταυρινίδη, το χαμάμ προέκυψε από τη μετατροπή της εκκλησίας του Αγίου Ονουφρίου (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 268-269, αρ. 879, υποσ. 1). Ωστόσο, ο Σταυρινίδης ταυτίζει το ίδιο κτίριο με το χαμάμ του τουρνατζήμπαση İbrahim Ağa.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Χαμάμ του İbrahim Ağa κοντά στο τζαμί Τοπτσήμπαση: Στο αφιερωτήριο έγγραφο του βακουφιού του τουρνατζήμπαση İbrahim Ağa, ιδρυτή του ομώνυμου τζαμιού, με ημερομηνία 21 Δεκεμβρίου 1672 (1 Ραμαζάν 1083), καταγράφονται μεταξύ άλλων ακινήτων και δύο χαμάμ. Το ένα από αυτά βρισκόταν κοντά στο τζαμί (mescid) του Τοπτσήμπαση και συνόρευεμε τον στρατώνα του 40ού λόχου των γενιτσάρων. Περιλάμβανε σπίτι ενωμένο με το χαμάμ με δύο δωμάτια στο ισόγειο και ένα στον όροφο, οικόπεδο με κατεστραμμένο δωμάτιο, δύο πηγάδια, αυλή και κήπο. Το δεύτερο χαμάμ βρισκόταν κοντά στο τζαμί του Zulfıkar Ağa (Αϊβαλή κ.ά. 2010, αρ. 389, σ. 250).

Το χαμάμ κοντά στο τζαμί του Τοπτσή μπαση, στην περιοχή της σημερινής Πλατείας Δασκαλογιάννη, εντοπίζεται και σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 16 Οκτωβρίου 1672 (23 Τζεμαζιγελαχίρ 1083), σύμφωνα με την οποία ο τουρνατζήμπασης των αυτοκρατορικών γενιτσάρων İbrahim Ağa, γιος του Abdülkerim, αγόρασε από τον πρώην οντάμπαση του 61ου λόχου των αυτοκρατορικών γενιτσάρων, Abdülkerim Beşe, γιο του İskender, ένα χαμάμ έναντι 600 ασλανιών γροσίων. Το χαμάμ βρισκόταν κοντά στο τζαμί του Τοπτσήμπαση και συνόρευε με τον στρατώνα του 40ού λόχου των γενιτσάρων. Το χαμάμ είχε διάφορα ιδιαίτερα θερμά δωμάτια, προθάλαμο, εστία, υπαίθριο χώρο για την αποθήκευση ξύλων, δύο ισόγεια και ένα ανώγειο δωμάτιο, οικόπεδο με ένα ισόγειο δωμάτιο, αυλή, δύο πηγάδια και κήπο με καρποφόρα δέντρα (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 86, αρ. 652Β΄· Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 175-176, αρ. 255).

Το χαμάμ του τουρνατζήμπαση İbrahim Ağa αναφέρεται και σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Φεβρουαρίου 1673 (10 Ζιλκαντέ 1083), στην οποία καταγράφεται πως κάτοικοι της συνοικίας Βαλιντέ Τζαμί, οι οποίοι ήθελαν να ενώσουν τους υπονόμους των κατοικιών τους με τον υπόνομο του τζαμιού, ζήτησαν να γίνει αυτοψία από τον διορισμένο από το κράτος επίσημο αρχιτέκτονα της πόλης ώστε να καθοριστεί με ασφάλεια το βάθος των υπονόμων, καθώς από την περιοχή διερχόταν και ο υδαταγωγός του τζαμιού AbdurrahmanPaşa και του χαμάμ του τουρνατζήμπαση İbrahim Ağa (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 102, αρ. 683). Η αναφορά στο τζαμί του Abdurrahman Paşa, στην οδό 1866, επιτρέπει να υποθέσουμε πως η καταχώριση αφορά το χαμάμ κοντά στο τζαμί (mescid) του Τοπτσήμπαση. Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 28 Ιουνίου 1673 (13 Ρεμπιγιουλεβέλ 1084) το χαμάμ του βακουφιού του İbrahim Ağa στη συνοικία Τοπτσήμπαση αναφέρεται ως όριο σπιτιού (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 408, αρ. 692).

Σύμφωνα με τον Νικόλαο Σταυρινίδη, το χαμάμ του İbrahim Ağa προήλθε από μετατροπή του ναού του Αγίου Ονουφρίου (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 102, υποσ. 1). Ωστόσο, αφενός ο Νικόλαος Σταυρινίδης ταυτίζει με την ίδια εκκλησία και το χαμάμ του αγά των γενιτσάρων Abdurrahman Ağa (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 268-269, υποσ. 1), αφετέρου ο στρατώνας με τον οποίο συνόρευε το χαμάμ του İbrahim Ağa, σύμφωνα με την καταχώριση με ημερομηνία 16 Οκτωβρίου 1672, βρισκόταν στη θέση της σημερινής Περιφέρειας Κρήτης, που δεν γειτνιάζει με τον ναό του Αγίου Ονουφρίου.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete

Χαμάμ του İbrahimAğa κοντά στο τζαμί του Κεχαγιά ZulfıkarAğa / τζαμί του Κεχαγιά Μπέη: Στο αφιερωτήριο έγγραφο του βακουφιού του τουρνατζήμπαση İbrahim Ağa, ιδρυτή του ομώνυμου τζαμιού, με ημερομηνία 21 Δεκεμβρίου 1672 (1 Ραμαζάν 1083), καταγράφονται μεταξύ άλλων ακινήτων και δύο χαμάμ. Το ένα βρίσκεται κοντά στο τζαμί (mescid) του Τοπτσήμπαση και συνορεύει με τον στρατώνα του 40ού λόχου των γενιτσάρων. Το δεύτερο χαμάμ βρίσκεται κοντά στο τζαμί του Zulfıkar Ağa. Το χαμάμ αυτό, μαζί με ένα σπίτι, διαθέτουν διάφορα δωμάτια, τρία αποχωρητήρια, μία στέρνα, τρεις δεξαμενές, τέσσερα πηγάδια και δέντρα (Αϊβαλή κ.ά. 2010, αρ. 389, σ. 250).

Χαμάμ στη συνοικία του τζαμιού του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa: Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Μαΐου 1672 (12 Μουχαρέμ 1083), ο Ali Bey, γιος του Mustafa, πούλησε στον μητροπολίτη Κρήτης Νεόφυτο χαμάμ στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa, κοντά στην Χανιόπορτα, για 25 ασλάνια γρόσια. Το χαμάμ είχε έξι λουτήρες, δυο ιδιαίτερα θερμά δωμάτια, αίθουσα αποδυτηρίων, εστία, δωμάτιο εστίας λουτρού, πηγάδι και αυλή (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 41-42, αρ. 587· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 236-237, αρ. 475). Μερικούς μήνες αργότερα ο Νεόφυτος πούλησε το χαμάμ. Η μεταπώληση στους Hasan Beşe, γιο Abdullah, και Haydar Beşe, γιο του Ahmed, για 255 ασλάνια γρόσια, καταγράφεται σε καταχώριση με ημερομηνία 1 Ιανουαρίου 1674 (23 Ραμαζάν 1084) (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 163, αρ. 729∙ Καραντζίκου 1999, σ. 19, υποσ. 70· Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 164-165, αρ. 242). Άλλη καταχώριση, με ημερομηνία 22 Μαρτίου 1691 (28 Τζεμαζιγελαχίρ 1102), αναφέρεται σε αγωγή κατά του χαμαμτζή İbrahim Ağa που κατηγορήθηκε από γείτονα για παράνομη διάνοιξη πόρτας σε χαμάμ στη συνοικία Receb Ağa. Ο ισχυρισμός του İbrahim Ağa πως η πόρτα υπήρχε διαψεύστηκε από μάρτυρες και κατά συνέπεια διατάχθηκε να την χτίσει ξανά (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 363, αρ. 1016).

Λόγω του ότι στην ιεροδικαστική καταχώριση του 1672 αναφέρεται ότι το χαμάμ γειτνιάζει με καταστήματα Αρμενίων, ο Νικόλαος Σταυρινίδης υπέθεσε ότι το χαμάμ ήταν το γνωστό κατά την οθωμανική περίοδο «του Μαυραλή το χαμάμ», στην αρμενική συνοικία της πόλης, σε αδιέξοδο δρόμο. Σημειώνει πως το χαμάμ, που προήλθε από τη μετασκευή εκκλησίας, κατεδαφίστηκε από κάποιον Βαρδάκη όταν ανοίχθηκε το αδιέξοδο δρομάκι Ματίου, λίγο πριν από το 1976 (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 41-42, αρ. 587· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 236-237, αρ. 475). Η Ευαγγελία Φραγκάκι ωστόσο ταυτίζει το χαμάμ που αγόρασε ο Νεόφυτος με αυτό που κατασκευάστηκε δυτικά του τζαμιού του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa και πολύ κοντά σε αυτό, με την μετατροπή σε χαμάμ του ναού της Αγίας Ειρήνης και το διακρίνει από «του Μαυραλή το χαμάμ», το οποίο τοποθετεί στην οδό Ματίου. Για «του Μαυραλή το χαμάμι» σημειώνει και εκείνη πως κατεδαφίστηκε από τον Βαρδάκη και ανοίχτηκε το αδιέξοδο δρομάκι Ματίου. Ο Βαρδάκης οικοδόμησε «πολυτελείς» κατοικίες αλλά και ένα χαμάμ που ονομάστηκε «του Βαρδάκη το λουτρό» (Φραγκάκι 1977, σ. 9-11).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανώ ν.

Χαμάμ του Kara Mustafa: Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) σημειώνεται το χαμάμ του Kara Mustafa, στο οποίο διοχετεύονται τρεις μασούρες νερό. Στις Μεταφράσεις τούρκικων ιστορικών εγγράφων, ο Νικόλαος Σταυρινίδης τοποθετεί το χαμάμ του Kara Mustafa στο ισόγειο της οικίας Βαρδάκη στην Πλατιά Στράτα (λεωφόρο Καλοκαιρινού), ταυτίζοντάς το έτσι με το χαμάμ στη συνοικία του τζαμιού του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 239 και 241, υποσ. 19). Ωστόσο στις επεξηγηματικές σημειώσεις του στην Χωρογραφία της Κρήτης του Πρακτικίδη διακρίνει το χαμάμ του Kara Mustafa από «του Μαυραλή το Χαμάμι» (Πρακτικίδης 1983, σ. 41, υποσ. 60).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανώ ν.

Χαμάμ στην πλατεία Κόρακα: Η Ελένη Κανετάκη στο βιβλίο της Οθωμανικά λουτρά στον ελλαδικό χώρο παραθέτει φωτογραφία λεπτομέρειας σταμπωτών μοτίβων σε τοίχο λουτρού στην Πλατεία Κόρακα του Ηρακλείου, έξω από την πύλη του Παντοκράτορα (Κανετάκη 2004, σ. 333). Δεν είναι σαφές αν το σωζόμενο χαμάμ μπορεί να ταυτιστεί με κάποιο από τα παραπάνω.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανώ ν.

Χαμάμ της Ρούμελης: Σύμφωνα με τον Evliya Çelebi, το χαμάμ της Ρούμελης βρισκόταν στο δρόμο της πύλης του Παντοκράτορα, δηλαδή στη σημερινή λεωφόρο Καλοκαιρινού. Το χαμάμ είχε μικρό μέγεθος, είχε χτιστεί βιαστικά μετά την οθωμανική κατάκτηση του Χάνδακα και αντλούσε νερό από δικό του πηγάδι (Λούπης 1994, σ. 205· Kahraman κ.ά. 2003, τ. 8, σ. 228· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Λόγω της θέσης του μπορεί να ταυτιστεί με το χαμάμ στη συνοικία του τζαμιού του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa, με το χαμάμ του Καρά Μουσταφά ή με του «Του Μαυραλή το χαμάμι».
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Χαμάμ İbrahim Paşa: Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 17 Μαρτίου 1673 (28 Ζιλκαντέ 1083), ο βεζίρης İbrahim Paşa ζήτησε να κοστολογηθεί το χαμάμ που έχτισε στο σπίτι του Ανδρέα Μηλιώτη, πρώτου γραμματικού του διοικητή της Κρήτης (kapı yazıcısı), κοντά στο σαράι του Ahmed Ağa. Το χαμάμ περιλάμβανε αποδυτήρια, ισόγειο δωμάτιο, αίθουσα υποδοχής, ξύλινο διαχωριστικό, ξύλινη σκεπή, αποχωρητήριο και αυλή. Το κόστος κατασκευής του υπολογίστηκε σε τουλάχιστον 15.246 ακτσέ. Ο Νικόλαος Σταυρινίδης ταυτίζει αυτό το χαμάμ με το Τοπλού Χαμάμ, το οποίο βρισκόταν κοντά στο πάρκο Θεοτοκοπούλου (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 105, αρ. 687· Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 326, αρ. 528).

Τοπλού Χαμάμ: Το Τοπλού Χαμάμ (Toplu Hammam, περιμαζωμένο χαμάμ) βρισκόταν κοντά στο πάρκο Θεοτοκοπούλου. Πουλήθηκε σε ιδιώτη μετά το 1924 από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος ως ανταλλάξιμη περιουσία. Ο Σταυρινίδης το ταυτίζει με το χαμάμ İbrahim Paşa (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 105, υποσ. 1∙ Φραγκάκι 1977, σ.10).
Βλ. και Digital Crete: στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Χαμάμ στη συνοικία του τζαμιού του İbrahim Paşa: Ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 24 Νοεμβρίου 1685 (27 Ζιλχιτζέ 1096) αναφέρει πως ο Ahmed Beşe, γιος του Kaplan, του 40ού λόχου των αυτοκρατορικών γενιτσάρων, πούλησε στον İlyas Beşe, γιο του Musa, μεταξύ άλλων και το δικαίωμα νομής μισού χαμάμ, το οποίο ανήκει στο βακούφι του İbrahim Ağa στον Χάνδακα (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 640, αρ. 1103). Λίγους μήνες αργότερα, στις 25 Φεβρουαρίου 1686 (1 Ρεμπιγιουλαχίρ 1097), ο İlyas Beşe μεταβίβασε, σύμφωνα με άλλη ιεροδικαστική καταχώριση, στον Ali Bey, γιο του Mehmed, το δικαίωμα νομής μισού χαμάμ με τον εξοπλισμό του, το οποίο ανήκει στο βακούφι του İbrahim Paşa, στη συνοικία του ομώνυμου τζαμιού, κοντά στους στρατώνες των γενιτσάρων (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 653-654, αρ. 1132). Εικάζεται πως και οι δύο καταχωρίσεις αφορούν στο ίδιο χαμάμ, παρόλο που το πρώτο καταγράφεται ως χαμάμ του βακουφιού του İbrahim Ağa και το δεύτερο ως χαμάμ του βακουφιού του İbrahim Paşa.

Χαμάμ του Balta Ahmed Ağa: Το χαμάμ κατασκευάστηκε το 1671 στο εσωτερικό της πύλης Κουμ Καπί από τον αγά των γενιτσάρων Balta Ahmed Ağa, ταυτόχρονα με την ίδρυση του ομώνυμου τζαμιού (Καραντζίκου 1999, σ. 27).

Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 5 Ιανουαρίου 1671 (23 Σαμπάν 1081), ο ιδρυτής του χαμάμ ζήτησε και έλαβε από τον διοικητή Κρήτης Ahmed Paşa την άδεια να διοχετεύσει το νερό πηγής στο τζαμί και στο χαμάμ που οικοδομούσε στην εσωτερική πλευρά της πύλης Κουμ Καπί. Αφού εκδόθηκε η σχετική διαταγή, έγινε έλεγχος και επιβεβαιώθηκε ότι η πηγή, που βρισκόταν στην τάφρο έξω από τη Χανιόπορτα, δεν αποτελούσε ιδιοκτησία κανενός (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 205-206, αρ. 301· Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 259, αρ. 462).
Βλ. και Digital Crete: στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete

Χαμάμ που πουλά ο Müstecab Ağa: Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 25 Δεκεμβρίου 1683 (6 Μουχαρέμ 1095), ο Müstecab Ağa, κάτοικος της συνοικίας του τζαμιού του ντεφτερντάρη Ahmed Paşa, πουλά στον Seyyid İsa Efendi χαμάμ ιδιοκτησίας του για 550 ασλάνια γρόσια. Το χαμάμ περιλάμβανε αποδυτήρια, καφασωτό, ένα ανώγειο δωμάτιο, δύο αυλές και ερειπωμένο στάβλο (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 490, αρ. 826).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Χαμάμ του Ντολάπ Αγασί: Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) σημειώνεται ότι στο χαμάμ του Ντολάπ Αγασί αναλογούσε μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120).
Βλ. και Digital Crete: στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Χαμάμ του Şeyh Şaka: Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) σημειώνεται ότι στο χαμάμ του Şeyh Şaka διοχετευόταν μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120).
Βλ. και Digital Crete: στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Χαμάμ του Sunullah Kethüda: Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) σημειώνεται ότι στο χαμάμ του Sunullah Kethüda διοχετευόταν μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Χαμάμ του μουχασεμπετζή: Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) σημειώνεται ότι στο χαμάμ του μουχασεμπετζή διοχετευόταν μιάμιση μασούρα νερό (όχι μία όπως γράφει εκ παραδρομής ο Σταυρινίδης) (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 119-121, αρ. 2070Α΄, σ. 120).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Χαμάμ του el-Hac İbrahim Paşa: Σύμφωνα με αφιερωτήριο έγγραφο με ημερομηνία 25 Σεπτεμβρίου 1722 (15 Ζιλχιτζέ 1134), ο διοικητής του εγιαλετιού της Κρήτης, πρώην καπουντάν πασάς, el-Hac İbrahim Paşa ίδρυσε χαμάμ στη συνοικία του τζαμιού του σουλτάνου İbrahim (ναός Αγίου Πέτρου). Το χαμάμ βρισκόταν δίπλα σε σχολείο, σε οικήματα και καταστήματα που είχε ανεγείρει ο İbrahim Paşa και περιλαμβάνονταν στο βακούφι του. Για τις ανάγκες του σχολείου και του χαμάμ διέθεσε πηγές που ανακαλύφθηκαν στις θέσεις Παράδεισος και Φουρνί στις Κάτω Αρχάνες (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 122-123, αρ. 2072).

Σε καταχώριση με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1722 (15 Ζιλκαντέ 1134) αναφέρεται πως στο σχολείο και το χαμάμ που πρόσφατα ιδρύθηκαν από τον İbrahim Paşa θα διοχετευόταν νερό τόσο από αυτό που έρρεε στην πόλη όσο από αυτό που ο ιδρυτής αγόρασε πρόσφατα. Συγκεκριμένα στα δύο ιδρύματα θα διοχετεύονταν επτά μασούρες νερό, μία στο σχολείο, έξι στο χαμάμ (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 121-123, αρ. 2070Α΄, σ. 121).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Χαμάμ Kasap Seyyid Mehmed: Σε ιεροδικαστική καταχώριση της 27ης Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγελεβέλ 1178) σημειώνεται ότι στο χαμάμ Kasap Seyyid Mehmed – το οποίο ο Σταυρινίδης πιθανολογεί ότι ταυτίζεται με το Τοπλού Χαμάμ, χωρίς να αιτιολογεί την εικασία του – διοχετευόταν μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 239 και 241, υποσ. 18).

Χαμάμ του Ντιζντάρ Αγά: Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγελεβέλ 1178), το χαμάμ του Ντιζντάρ Αγά υδροδοτούνταν με τέσσερις μασούρες νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242). Ταυτίζεται με την εκκλησία του Αγίου Ανδρόνικου που βρισκόταν στην οδό Έβανς (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 239 και 241 υποσ. 20∙ Πρακτικίδης1983, σ. 41 υποσ. 60). Το 1947 το κτίριο κηρύχθηκε ιστορικά διατηρητέο μνημείο, ωστόσο κατεδαφίστηκε σταδιακά τα χρόνια 1954 και 1955 (Σταρίδα 2016, σ. 46-47).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Γενί Χαμάμ: Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγελεβέλ 1178), το Γενί Χαμάμ υδροδοτούνταν με πέντε μασούρες νερό. Σύμφωνα με τον Νικόλαο Σταυρινίδη, βρισκόταν δίπλα στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816, σ. 240 και 241, υποσ. 23).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Σαμπίτ Χαμάμ: Σύμφωνα με ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγελεβέλ 1178), το Σαμπίτ Χαμάμ υδροδοτούνταν με μία μασούρα νερό (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816). Το χαμάμ δεν έχει ταυτιστεί.
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

«Του Παπουτσαλή του χαμάμι»: Ο ναός της Αγίας Τριάδας στην οδό Κισάμου κοντά στη Χανιόπορτα μετασκευάστηκε σε χαμάμ γνωστό ως «του Παπουτσαλή το χαμάμι». Το χαμάμ καταστράφηκε πριν από τη δεκαετία του 1970 (Φραγκάκι 1977, σ. 9)

Κατοικίες, περιβόλια και βιοτεχνικές εγκαταστάσεις

Σε διαθήκη με ημερομηνία 16 Ιουνίου 1514 σημειώνεται κατοικία στο Εξώπορτο του Χάνδακα, η οποία έχει ένα δωμάτιο, κουζίνα και πηγάδι (Κακλαμάνης – Λαμπάκης 2003, σ. 68-69, αρ. 39).
Βλ. και Water in Crete.

Σε διαθήκη με ημερομηνία 5 Δεκεμβρίου 1518 αναφέρεται κατοικία, στην περιοχή του Αγίου Ρωμανού, η οποία διαθέτει δωμάτια και πηγάδι (Κακλαμάνης – Λαμπάκης 2003, σ. 101-103, αρ. 54).
Βλ. και Water in Crete.

Σε διαθήκη με ημερομηνία 13 Ιανουαρίου 1523 σημειώνεται κατοικία στο Εξώπορτο του Χάνδακα προς το μέρος του εκμισθωμένου τόπου του Χανδακίτη στον Αρχιστράτηγο, η οποία διαθέτει πηγάδι (Κακλαμάνης – Λαμπάκης 2003, σ. 152-153, αρ. 81).
Βλ. και Water in Crete.

Σε διαθήκη με ημερομηνία 5 Οκτωβρίου 1523 σημειώνεται κατοικία, η οποία έχει δωμάτια, αυλή, πηγάδι και μαγειρείο (Κακλαμάνης – Λαμπάκης 2003, σ. 128-129, αρ. 69).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο ενοικίασης περιβολιού με 3 Ιουλίου 1549. Το περιβόλι βρίσκεται στο Εξώπορτο της Κρήτης, στην κοντράδα της Αγίας Μαρίνας και διαθέτει μία δεξαμενή (γιστέρνα) και ένα πηγάδι. Εκμισθωτής είναι ο Iαννάς Καλομάτης, γουνάρης την τέχνη και ενοικιαστής ο Μιχάλης Κόπιας του ποτέ Βασίλη. Η συμφωνία ενοικίασης ισχύει για τρία χρόνια. Στη συμφωνία ορίζεται πως σε περίπτωση έλλειψης νερού η ζημιά θα μοιράζεται στους δύο συμβαλλόμενους (Μαρμαρέλη – Δρακάκης Γ΄, 2006, σ. 16, αρ. 15).

Σε προικοσύμφωνο με ημερομηνία 6 Ιουλίου 1549 αναφέρεται κατοικία στον Χάνδακα, η οποία παραχωρείται από την ιδιοκτήτρια στην κόρη της ως προίκα. Πρόκειται για σπίτι στο εξώπορτο της Κρήτης στην Πλατειάν Στράταν, το οποίο διαθέτει αυλή και πηγάδι (Μαρμαρέλη – Δρακάκης Γ΄, 2006, σ. 37-38 αρ. 37).
Βλ. και Water in Crete.

Σε συμβόλαιο ενοικίασης με ημερομηνία 24 Δεκεμβρίου 1549, αναφέρονται κατοικίες στην Πλαταίαν Στράταν οι οποίες διαθέτουν αυλή, πηγάδι, πόρτεγον με μαγερεῖον και με δυὸ κάμερες. Εκμισθωτής είναι ο Νικολός Καλιάτης, γιος του παπά κυρ Γεώργη, και ενοικιαστής ο μαΐστρος Ιωάννης Παπαδόπουλος (Μαρμαρέλη – Δρακάκης Δ΄, 2009, σ. 459-460, αρ. 452).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο ενοικίασης αποθήκης με ημερομηνία 25 Φεβρουαρίου 1549. Η αποθήκη βρίσκεται πίσω προς τα Χαρκιδιά, πλάι στην αποθήκη του Γεωργίτζη Παπαδόπουλου. Στο συμβόλαιο ορίζεται και η κατασκευή πηγαδιού. Εκμισθώτρια είναι η Ανδριάννα, χήρα του Νικολό Λαρδέα, και ενοικιαστής ο κυρ-Αντώνης Μπρίτζης γιος του κυρ-Φραντέσκου (Δρακάκης Α΄, 2004, σ. 198-199, αρ. 209).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 3 Απριλίου 1549 για την πώληση σπιτιών τα οποία βρίσκονται στο Εξώπορτο του Χάνδακα της Κρήτης, στην γειτονιά του Αγίου Αθανασίου του Παλαιού. Τα σπίτια περιλαμβάνουν, ανάμεσα σε άλλα, ένα πηγάδι. Πωλητής είναι ο Φραγγέσκος Ντιέδος, γιος του Φραγγέσκο, και αγοραστής ο μαΐστρος Ανδρέας Σιμινάκης (Μαρμαρέλη – Δρακάκης Β΄, 2005, σ. 15, αρ. 14).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 5 Απριλίου 1549 για την ενοικίαση σπιτιού. Το σπίτι βρίσκεται στο Εξώπορτο του Χάνδακα, στην γειτονιά της Κυρίας Οδηγητρίας. Η συμφωνία ισχύει για δέκα χρόνια. Εκμισθωτής είναι ο Μιχαήλ Μουσούρος, γιος του μαΐστρο Γεώργη, που κατοικεί στο Εξώπορτο του Χάνδακα της Κρήτης, και ενοικιαστής ο Νικολός Κουζής, γιος του Μανούσου. Στη συμφωνία ορίζεται ότι ο ενοικιαστής θα μπορεί να περνάει από την μικρή πορτούλα, για να παίρνει όσο νερό θέλει από το πηγάδι της μητέρας του εκμισθωτή (Μαρμαρέλη – Δρακάκης Β΄, 2005, σ. 24-25, αρ. 25).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβιβασμός για απόδοση προίκας με ημερομηνία 8 Απριλίου 1549. Αναφέρονται σπίτια τα οποία βρίσκονται στο Εξώπορτο του Χάνδακα, στην γειτονιά της Κυρίας Περιβλέπτου, και περιλαμβάνουν δύο δωμάτια, ένα μαγειρείο, αυλή, πηγάδι (Μαρμαρέλη – Δρακάκης Β΄, 2005, σ. 35, αρ. 36).
Βλ. και Water in Crete.

Εγγυητήριο έγγραφο για την απόδοση προίκας με ημερομηνία 9 Απριλίου 1549. Σε αυτό αναφέρεται σπίτι στο Εξώπορτο της Κρήτης, στη γειτονιά του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, με δύο δωμάτια, αυλή, πηγάδι, μαγειρείο (Μαρμαρέλη – Δρακάκης Β΄, 2005, σ. 55, αρ. 57).
Βλ. και Water in Crete.

Προικοσύμφωνο με ημερομηνία 16 Απριλίου 1549. Αναφέρονται σπίτια στο Εξώπορτο του Χάνδακα, στη γειτονιά του Αγίου Νικολάου των Μουρχουταριών, τα οποία έχουν δωμάτια, καμινάδα, πηγάδι (Μαρμαρέλη – Δρακάκης Β΄, 2005, σ. 73-74, αρ. 77).
Βλ. και Water in Crete.

Συμφωνία με ημερομηνία 18 Απριλίου 1549 για οικοδομικές εργασίες, μεταξύ αυτών και η κατασκευή πηγαδιού. Ο Γεώργης Σαγονάτζος, μουράρος πρωτομάστορας, που κατοικεί στο Εξώπορτο του Χάνδακα της Κρήτης, συμφωνεί με τον μισέρ Πέρω Ντζόρτζη να κατασκευάσει πηγάδι, με σκάλα, δύο στύλους και θόλο («μπότζ(ο) πέτρινο, μέ σκάλα πέτρινη καί ὁ μπότζος νά’ναι μέ δυό πιλάστρα καί μέ τό βόλτο» (Μαρμαρέλη – Δρακάκης Β΄, 2005, σ. 82-83, αρ. 84).
Βλ. και Water in Crete.

Συμφωνία με ημερομηνία 2 Ιουνίου 1549 για την καλλιέργεια περιβολιού. Ο Μανόλης Σγουρός, περιβολάρης, γιος του Ιωάννη, κάτοικος στο περιβόλι της Γιοφύρου συμφωνεί με τον Ντζαννή Κοτάντω και του δίνει το περιβόλι του που βρίσκεται στον Δερματά, δηλαδή τη γη, το πηγάδι «και γεράνη» και την δεξαμενή για να το καλλιεργεί για πέντε χρόνια (Μαρμαρέλη – Δρακάκης Β΄, 2005, σ. 244, αρ. 245).
Βλ. και Water in Crete.

Σε εκτίμηση περιουσίας με ημερομηνία 26 Ιουνίου 1549 αναφέρεται περιβόλι, δύο σπίτια, δύο πηγάδια, και μία δεξαμενή στο Εξώπορτο της Κρήτης, στην συνοικία του Αγίου Γεωργίου του Μόσχου (Μαρμαρέλη – Δρακάκης Β΄, 2005, σ. 299-300, αρ. 301).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 27 Ιουνίου 1549. Ο Γεώργης Μπαρότζης, μαραγκός, γιος του μαΐστρο-Στεφάνου, που κατοικεί στο Εξώπορτο του Χάνδακα, ενοικιάζει στον Γεώργη Τεμενιώτη του Ιωάννου, το περιβόλι του που βρίσκεται στο Εξώπορτο, στη γειτονιά της Κυρίας Λουλουδιανής, για πέντε χρόνια. Επισημαίνεται πως το περιβόλι περιλαμβάνει τη γη του, το «γεράνην» του, τις δεξαμενες του και δύο σπίτια. Αν χρειαστούν επισκευές για το «γεράνη», τις δεξαμενές ή τα σπίτια, αυτές επιβαρύνουν τον Μπαρότζη (Μαρμαρέλη – Δρακάκης Β΄, 2005, σ. 301-302, αρ. 304).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 1 Οκτωβρίου 1549 για την πώληση σπιτιού το οποίο βρίσκεται στο Εξώπορτο του Χάνδακα κοντά στον Αγίου Ιωάννη των Φράρων και το οποίο διαθέτει δεξαμενή «γιστέρναν». Πωλήτρια είναι η Μαριέτα, χήρα του Νικολό Κοντόσταυλου, και αγοραστής ο Μανόλης Κοφινάς (Μαρμαρέλη – Δρακάκης Δ', 2009, σ. 15-16, αρ. 14).

Συμβόλαιο με ημερομηνία 16 Νοεμβρίου 1549 για την ανανέωση ενοικίασης σπιτιού που βρίσκεται στο Εξώπορτο του Χάνδακα, στην ενορία της Αγίας Φωτεινής. Το σπίτι διαθέτει αυλή, πόρτεγον και πηγάδι και μαγειρείων. Ιδιοκτήτης είναι ο Μιχαηλ Καλλέργης και ενοικιαστής ο μαίστρος Ντζαννής Βεργής (Μαρμαρέλη – Δρακάκης Δ', 2009, σ. 283-284, αρ. 293).

Συμβόλαιο με ημερομηνία 20 Δεκεμβρίου 1549 για την ενοικίαση περιβολιού στον Δερματά. Το περιβόλι νοικιάζεται με τη γη του, το πηγάδι του, τη «γιστέρνα» του, τα πέντε του σπίτια και όλα τα δικαιώματά του. Ο εκμισθωτής αναλαμβάνει τυχόν επισκευές στα σπίτια, στη δεξαμενή και στο «γεράνη». Εκμισθωτής είναι ο Φαντής Τάντολος, γιος του ευγενεστάτου άρχοντος μισέρ Μάρκο, και ενοικιαστής ο Ντζαννής Κοτάντου (Μαρμαρέλη – Δρακάκης Δ', 2009, σ. 428, αρ. 431).

Στο αφιερωτήριο έγγραφο του Abdurrahman Aga για το τζαμί με το όνομά του, με ημερομηνία 19 Αυγούστου 1670 (1 Ρεμπιγιουλαχίρ 1081) καταγράφονται μεταξύ άλλων: οικία με πηγάδι στη συνοικία Κερά Μαζμένη(;) μεγάλη οικία , 47 x 47 πήχεων, με τρεις αυλές και δυο φρεάτια, οικία στην συνοικία Κερά Ψυχοσώστρα διαστάσεων 22 x 14 πήχεων με ένα πηγάδι, εκκλησία του Αγίου Ηλία Γερακιά στη συνοικία Αγίου Νικολάου Μουρχουρταγιά με ένα πηγάδι, στην ίδια συνοικία, οικία διαστάσεων 90 x 80 πήχεων με πέντε πηγάδια και έξι δεξαμενές, άλλη κατοικία διαστάσεων 66 x 39 πήχεων με ένα πηγάδι και δυο δεξαμενές, ακίνητο στη συνοικία Χριστός Κεφαλάς διαστάσεων 60 x 30 πήχεις με δυο δεξαμενές και μια κρήνη, στην ίδια συνοικία οικία διαστάσεων 34 x 15 πήχεων με πηγάδι, στη συνοικία Κερά Φτα Μεγάλη οικία 64 x 60 πήχεων με τέσσερις δεξαμενές και δυο θολωτά πηγάδια, στην συνοικία Κερά Παναγία κατοικία 23 x 1 πήχεων με ένα πηγάδι και άλλη κατοικία στην ίδια συνοικία διαστάσεων 34 x 31 πήχεων με δυο δεξαμενές και δύο κρήνες, κατοικία στη συνοικία Κερά Μεγάλη με ένα πηγάδι και κήπο με τέσσερα πηγάδια και τρεις δεξαμενές (Σταυρινίδης Α', 1975, σ. 242-252, αρ. 346).

Συμβόλαιο με ημερομηνία 13 Σεπτεμβρίου 1670 (27 Ρεμπιγιουλαχίρ 1081) για την πώληση σπιτιού με δύο πηγάδια στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν. Πωλητής είναι ο Şeyh Mehmed, γιος του Hüseyin,και αγοραστής ο Veli Çavuş, γιος του Şaban (Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 339, αρ. 582).
Βλ. και Water in Crete.

Αφιερωτήριο έγγραφο του Kapudan Mustafa Paşa με ημερομηνία 27 Σεπτεμβρίου 1670 (12 Τζεμαζιγιελεβέλ 1081). Σημειώνονται, μεταξύ άλλων, δύο σπίτια με ένα πηγάδι το καθένα στη συνοικία Αγίου Νικολάου Αγρού (Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 356-357, αρ. 616).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 1 Οκτωβρίου 1670 (16 Τζεμαζιγιελεβέλ 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία Αγίου Νικολάου Αγρού. Το πωλούμενο σπίτι ανήκει στον βεζίρη Καπουντάν Mustafa Paşa και είναι γνωστό ως το σπίτι του Νικόλαου Μπαρότση. Έχει μεγάλες διαστάσεις (ισόγειο με επτά δωμάτια και όροφο με δέκα δωμάτια) και περιλαμβάνει κήπο με δέντρα, χαμάμ, ένα σιντριβάνι, δύο πηγάδια και τέσσερα αποχωρητήρια. Αγοραστής είναι ο derya beyi Abdulkadır Paşa,γιος του Ali Paşa (Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 350-351, αρ. 604).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 3 Οκτωβρίου 1670 (18 Τζεμαζιγιελεβέλ 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία Περιβλέπτου. Το προς πώληση σπίτι έχει διαστάσεις 28 x 12 πήχεις και διαθέτει πηγάδι και κήπο. Πωλητής είναι ο Ramazan Beşe, γιος του Mehmed, και αγοράστρια η Gülistan, κόρη Abdullah (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 304, αρ. 393· Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 353-354, αρ. 610).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 7 Οκτωβρίου 1670 (22 Τζεμαζιγιελεβέλ 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία Αγίου Νικολάου Σγουρού. Το προς πώληση σπίτι, γνωστό ως σπίτι του Πρωτοσύγγελου, έχει διαστάσεις 22 x 14 πήχεις και περιλαμβάνει στέρνα. Πωλητής είναι ο βεκίλ-ι χαρτζ Ahmed Reis, γιος του Mehmed, και αγοραστής ο Seyyid Ahmed Çelebi, γιος του Abdurrahman (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 164-165, αρ. 235· Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 186-187, αρ. 323).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1670 (25 Τζεμαζιγιελεβέλ 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία του Αγίου Γεωργίου Δωριανού. Το σπίτι συνορεύει με χαμάμ και διαθέτει κήπο και έξι πηγάδια. Πωλητής είναι ο Hızır Bey, γιος του Ahmed, και αγοραστής ο Κωνσταντίνος, γιος του Αβραάμ (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 167-168, αρ. 239· Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 189-190, αρ. 329).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 20 Οκτωβρίου 1670 (5 Τζεμαζιγελαχίρ 1081) για την πώληση σπιτιού, το οποίο διαθέτει δεξαμενή νερού. Πωλητής είναι ο Mustafa Bey, γιος του Mehmed, και αγοραστής ο Ali Beşe, γιος του Kasım (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 169, αρ. 242· Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 191, αρ. 332). Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 28 Οκτωβρίου 1670 (13 Τζεμαζιγελαχίρ 1081) για την πώληση σπιτιού διαστάσεων 26 x 20 πήχεων, που διαθέτει κήπο και πηγάδι. Πωλητής είναι ο τζεμπετζήμπασης Süleyman Ağa, γιος Abdullah, και αγοραστής ο Ahmed Paşa (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 178-179, αρ. 257· Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 205, αρ. 358).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 2 Νοεμβρίου 1670 (18 Τζεμαζιγελαχίρ 1081) για την πώληση σπιτιού κοντά στο τζαμί του Κεχαγιά Μπέη το οποίο διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Mehmed, γιος Abdullah, και αγοραστης ο Μάρκος, γιος του Κωσταντή (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 187, αρ. 264· Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 210, αρ. 366).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 4 Νοεμβρίου 1670 (20 Τζεμαζιγελαχίρ 1081) για την πώληση σπιτιού κοντά στην Καινούρια Πόρτα. Το σπίτι διαθέτει κήπο και πηγάδι. Πωλητής είναι ο κουμπαρατζής İbrahim και αγοραστής ο αζάπης μπουλούκμπασης Mustafa Bey, γιος του Osman (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 175-176, αρ. 252· Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 201, αρ. 351).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 5 Νοεμβρίου 1670 (21 Τζεμαζιγελαχίρ 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία του μεστζιτιού του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Ali Beşe, γιος Abdullah,και αγοραστής ο οντάμπασης Receb,γιος του İbrahim (Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 216, αρ. 377).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 11 Νοεμβρίου 1670 (27 Τζεμαζιγελαχίρ 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Şeyh Mehmed, γιος του Hüseyin, και αγοραστής ο Bostan Çavuş, γιος του Ahmed (Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 199, αρ. 346).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 13 Νοεμβρίου 1670 (29 Τζεμαζιγελαχίρ 1081) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του Αγίου Νικολάου Μαλβέζη. Το σπίτι, διαστάσεων 56 x 42 πήχεων, διαθέτει κήπο και πηγάδι. Πωλητής είναι ο Ramazan Bey, γιος του Kurt, και αγοραστής ο μουτεβελής του ταμείου του οντά των σουλτανικών τουρνατζήδων Mehmed Çelebi (Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 222, αρ. 390).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 13 Νοεμβρίου 1670 (29 Τζεμαζιγελαχίρ 1081) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Ali Bey, γιος Abdullah, και αγοράστρια η Hatice, κόρη του Mehmed (Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 228, αρ. 403).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 8 Δεκεμβρίου 1670 (25 Ρετζέπ 1081) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του Αγίου Ιωάννη. Το σπίτι έχει διαστάσεις 26 x 6 πήχεις και διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Mustafa Bey, γιος του Beyaci, και αγοραστής ο Ali Bey, γιος Abdullah (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 266 αρ. 365· Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 321, αρ. 565).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 14 Δεκεμβρίου 1670 (1 Σαμπαν 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία της Αγίας Άννας. Το σπίτι έχει διαστάσεις 33 x 22 πήχεις και διαθέτει πηγάδι. Αγοραστής είναι ο Ebu Bekir Ağa, κεχαγιάς του αρχιναύαρχου Μουσταφά Πασά, ο οποίος αγόρασε το παραπάνω ακίνητο από το κράτος (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 322, αρ. 405· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 325, αρ. 668).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 28 Δεκεμβρίου 1670 (15 Σαμπάν 1081) για την πώληση σπιτιού κοντά στη συνοικία Κουμ Καπού. Το σπίτι έχει διαστάσεις 46 x 10 πήχεις και περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Seyyid İsa Efendi,γιος του Seyyid Abdulfettah, και αγοραστής ο τουρνατζήμπασης Ahmed Ağa, γιος Abdullah (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 201, αρ. 294. Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 253-254, αρ. 452).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 1 Ιανουαρίου 1671 (19 Σαμπάν 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία του Αγίου Ιωάννη Γουβάγου Αρμάκη. Το σπίτι, γνωστό ως Μάρκου Μαρά, έχει διαστάσεις 36 x 34 πήχεις και περιλαμβάνει κήπο, τρία πηγάδια, σιντριβάνι και δεξαμενή. Το ακίνητο πωλείται για λογαριαμό του κράτους από τον ντεφτερντάρη Ebu Bekir Efendi και το αγοράζει ο τουρνατζήμπασης Ahmed Ağa (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 203-204, αρ. 298· Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 257, αρ. 459).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 8 Ιανουαρίου 1671 (26 Σαμπάν 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία της Περιβλέπτου. Το σπίτι περιλαμβάνει στέρνα. Πωλητής είναι ο Mustafa Efendi,γιος Abdullah, και αγοραστής ο Mehmed Bey, γιος του Ali (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 207, αρ. 303· Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 260-261, αρ. 465).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 28 Ιανουαρίου 1671 (17 Ραμαζάν 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία Κυρά Παναγιά. Το σπίτι έχει διαστάσεις 30 x 16 πήχεις και περιλαμβάνει πηγάδι και δεξαμενή. Πωλητής είναι ο Mehmed Beşe, γιος Abdullah, καμηλιέρης του 4ου σώματος γενιτσάρων στον Χάνδακα και αγοραστής ο Mustafa Beşe, γιος Abdullah (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 223, αρ. 323· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 277-278, αρ. 496).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 3 Φεβρουαρίου 1671 (23 Ραμαζάν 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία Αγίου Ιωάννη Θεολόγου. Το σπίτι έχει διαστάσεις 94 x 78 πήχεις και περιλαμβάνει κήπο, τρία πηγάδια, τρεις δεξαμενές και ένα σιντριβάνι. Το ακίνητο πωλείται για λογαριασμό του κράτους από τον ντεφτερντάρη Ebu Bekir Efendi και το αγοράζει ο τουρνατζήμπασης Ahmed Ağa (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 220-21, αρ. 319· Αϊβαλή κ.ά. 2014, σ. 274, αρ. 489).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 12 Φεβρουαρίου 1671 (2 Σεβάλ 1081) για την πώληση σπιτιού κοντά στο τζαμί του Κεχαγιά Μπέη, γνωστό ως «οικία Αγίας Αικατερίνης». Το σπίτι έχει διαστάσεις 20 x 15 πήχεις και διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Musli Bey, γιος Abdullah, και αγοραστές ο Κυριάκος, γιος του Γιάννη, ο Γιάννης, γιος του Γιώργη, ο Πόλο, γιος του Μανόλη, και ο Μανόλης, γιος του Αλέξη (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 222, αρ. 321· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 276, αρ. 493).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 16 Φεβρουαρίου 1671 (6 Σεβάλ 1081) για την πώληση σπιτιού. Το σπίτι έχει διαστάσεις 34 x 20 πήχεις και διαθέτει πηγάδι και αποχωρητήριο. Πωλητής είναι ο Mustafa Beşe,γιος Abdullah, και αγοραστής ο Yusuf Ağa, γιος Abdullah (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 223, αρ. 322· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 277, αρ. 495).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 17 Φεβρουαρίου 1671 (7 Σεβάλ 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία Κυρά Ψυχοσώστρα, κοντά στο τζαμί του Αγά των Γενιτσάρων. Το σπίτι έχει διαστάσεις 37 x 37 πήχεις και περιλαμβάνει κήπο και πηγάδι. Πωλητές είναι ο Δαβίδ, γιος του Καραμπέτ, και ο γιος του Εγιγέ και ο αγοραστής ο τσαούσης των τοπτσήδων Ali Ağa,γιος του Ahmed (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 224, αρ. 324· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 278, αρ. 497).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 2 Μαρτίου 1671 (20 Σεβάλ 1081) για την πώληση σπιτιού δίπλα στο Σεράι. Το σπίτι έχει διαστάσεις 36 x 32 πήχεις και περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο τουρνατζήμπασης Ahmed Ağa και αγοραστής ο Ömer Ağa (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 230, αρ. 331· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 285, αρ. 515).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 3 Μαρτίου 1671 (21 Σεβάλ 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία Αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου. Το σπίτι, μεγάλων διαστάσεων, καθώς περιλαμβάνει δώδεκα ισόγεια δωμάτια, διαθέτει δύο πηγάδια και αποχωρητήριο. Ο ιδιοκτήτης του πουλά τμήμα του σπιτιού και το ένα πηγάδι. Πωλητής είναι ο Ali Bey, γιος του Mustafa, και αγοραστής ο γενίτσαρος Dilaver Beşe, γιος Abdullah (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 231, αρ. 333· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 286, αρ. 517).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 11 Μαρτίου 1671 (29 Σεβάλ 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία Κυρά Οδηγήτρια. Το σπίτι έχει διαστάσεις 24 x 13 πήχεις και περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Mehmed Çelebi, γιος του Hüseyin, και αγοραστής ο Hasan Beşe, γιος του Yusuf (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 240-241, αρ. 344· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 300-301, αρ. 538).
Βλ. και Water in Crete.

Αίτηση με ημερομηνία 15 Μαρτίου 1671 (4 Ζιλκαντέ 1081) για την έκδοση τίτλου ιδιοκτησίας για την πώληση σπιτιού στη συνοικία Κυρά Πολίτισσα. Το σπίτι διαθέτει μικρό λουτρό. Πωλητής για λογαριασμό του κράτους ήταν ο ντεφτερντάρης Ebu Bekir Efendi και αγοραστής ο τσορμπατζής Hüseyin Ağa,γιος του Hasan (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 241-242, αρ. 345· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 301, αρ. 539).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 20 Μαρτίου 1671 (9 Ζιλκαντέ 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία Κυρά Οδηγήτρια κοντά στο τζαμί (mescid) του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι και στέρνα. Πωλητής είναι ο κεχαγιάς της Τασλί Τάπιας Hasan Ağa, γιος του Abdulmennan, και αγοραστής ο Yusuf Bölükbaşı, γιος Abdullah (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 252, αρ. 347· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 308, αρ. 542).
Βλ. και Water in Crete.

Αφιερωτήριο έγγραφο του τουρνατζήμπαση Ahmed Ağa με ημερομηνία 23 Μαρτίου 1671 (12 Ζιλκαντέ 1081). Αναφέρεται σε σπίτι απέναντι από τους στρατώνες των ντόπιων γενιτσάρων, το οποίο περιλαμβάνει πηγάδι, καθώς και σε οικόπεδο στην ίδια συνοικία που περιλαμβάνει δύο πηγάδια (Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 159, αρ. 277).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 1 Απριλίου 1671 (21 Ζιλκαντέ 1081) για την πώληση σπιτιού το οποίο βρίσκεται στη συνοικία Κυρά Οδηγήτρια. Το σπίτι περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Yusuf Ağa, γιος Abdullah, και αγοραστής ο Ahmed Bey,γιος του Hüseyin (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 266, αρ. 366· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 322, αρ. 566).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 2 Απριλίου 1671 (22 Ζιλκαντέ 1081) για την πώληση σπιτιού, το οποίο βρίσκεται στη συνοικία Αγία Φωτιά. Το σπίτι περιλαμβάνει δύο στέρνες. Πωλητής είναι ο κεχαγιάς της Τασλί Τάπιας Yusuf Ağa, γιος Abdullah, και αγοραστής ο Ali Ağa (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 258, αρ. 355· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 314, αρ. 552).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 5 Απριλίου 1671 (25 Ζιλκαντέ 1081) για την πώληση σπιτιού, το οποίο βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του Κεχαγιά Μπέη. Το σπίτι περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Osman Beşe, γιος του Himmet, και αγοραστής ο Hacı Ali, γιος Abdullah (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 261-262, αρ. 360· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 295, αρ. 530).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 15 Απριλίου 1671 (5 Ζιλχιτζέ 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία του Αγίου Σπυρίδωνα. Το σπίτι περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Ali Beşe, γιος του Ahmed, και αγοραστής ο Mustafa Beşe, γιος του Hasan (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 148, αρ. 290· Αϊβαλή, κ.ά. 2014, σ. 167, αρ. 290).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 19 Απριλίου 1671 (9 Ζιλχιτζέ 1081) για την πώληση σπιτιού και οικοπέδου στη συνοικία του Αγίου Σπυρίδωνα κοντά στο τζαμί του Mahmud Ağa. Το σπίτι, διαστάσεων 55 x 27 πήχεων, έχει τέσσερα πηγάδια και το οικόπεδο ένα πηγάδι. Πωλητής είναι ο Ali Beşe, γιος του Ahmed, και αγοραστής ο Mustafa, γιος Abdullah (ΣταυρινίδηςΑ΄, 1975, σ. 146-147, αρ. 207·Αϊβαλήκ.ά. 2014, σ. 166, αρ. 288).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 28 Απριλίου 1671 (18 Ζιλχιτζέ 1081) για την πώληση σπιτιού που περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητές είναι οι Yusuf Bey, γιος Abdullah, και Ahmed Bey, γιος του Mustafa· αγοραστής είναι ο Ahmed Bey, γιος του Hüseyin (ΣταυρινίδηςΑ΄, 1975, σ. 148-149, αρ. 210·Αϊβαλήκ.ά. 2014,σ. 168, αρ. 291).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 28 Απριλίου 1671 (18 Ζιλχιτζέ 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία Επάνω Μονής. Το σπίτι έχει διαστάσεις 16 x 14 πήχεις και περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο αλάη μπέης των σπαχήδων της Ανατολής Mustafa Ağa, γιοςτου Ahmed, και αγοραστής ο τσορμπατζής Mehmed, γιος του Osman (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 149-150, αρ. 211· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 168, αρ. 292).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 28 Απριλίου 1671 (18 Ζιλχιτζέ 1081) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία Κυρά Παναγιά. Το σπίτι περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Hüseyin Çelebi, γιος Abdullah, και αγοραστής ο Mehmed Bey, γιος του Ali (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 154, αρ. 219· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 174-175, αρ. 301).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 29 Απριλίου 1671 (19 Ζιλχιτζέ 1081) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία Επάνω Μονής, κοντά στο τζαμί (mescid) του Sofu Mehmed Paşa. Το σπίτι περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο αλάη μπέης των σπαχήδων της Ανατολής Mustafa Ağa,γιοςτου Ahmed, και αγοραστής ο τσορμπατζής των ντόπιων τζεμπετζήδων Mustafa Ağa,γιος Abdullah (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 154, αρ. 218· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 174, αρ. 300).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 30 Απριλίου 1671 (30 Ζιλχιτζέ 1081) για την πώληση σπιτιού το οποίο βρίσκεται στη συνοικία της Αγίας Ειρήνης. Το σπίτι έχει διαστάσεις 22 x 13 πήχεις και περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο λαγουμτζής Süleyman Ağa, γιος Abdullah, και αγοράστρια η πεθερά του Fatma, κόρη Abdullah (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 151, αρ. 213· Αϊβαλή κ.ά. 2014,σ. 169-170, αρ. 294).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 2 Ιουλίου 1671 (24 Σαφέρ 1082) για την πώληση σπιτιού το οποίο βρίσκεται στη συνοικία Κερά Ψυχοσώστρα, κοντά στο τζαμί (mescid) του Τοπτσήμπαση και συνορεύει με χαμάμ. Το σπίτι περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, δύο πηγάδια. Πωλητής είναι ο Τζοβάνι, γιος του Νικολού, και αγοράστης είναι ο οντάμπασης του 61ου λόχου των γενιτσάρων Abdülkerim Beşe, γιος του İskender, στον οποίο ανήκει το διπλανό χαμάμ (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 339, αρ. 424· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 5-6, αρ. 4).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 19 Ιουλίου 1671 (12 Ρεμπιγιουλεβέλ1082) για την πώληση ακινήτων, μεταξύ των οποίων σπίτι 70 x 13 πήχεων με χαμάμ και δυο αποχωρητήρια και οικόπεδο με πηγάδι, τα οποία βρίσκονται στη συνοικία της Αγίας Άννας. Πωλητής είναι ο Ebu Bekir Ağa, γιος του İshak, κεχαγιάς του βεζίρη και ναύαρχου Kaplan Mustafa Paşa, και αγοραστής ο τσορμπατζής των γενιτσάρων Halil Ağa, γιος του Ali (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 346, αρ. 432∙ Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 13, αρ. 17).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 19 Ιουλίου 1671 (12 Ρεμπιγιουλεβέλ 1082) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία της Αγίας Άννας. Το σπίτι έχει διαστάσεις 33 x 20 πήχεις και περιλαμβάνει στέρνα. Πωλητής είναι ο Ebu Bekir Ağa, γιος του İshak, κεχαγιάς του ναύαρχου Kaplan Mustafa Paşa, και αγοραστής ο τσορμπατζής των γενιτσάρων Mustafa Ağa, γιος του Osman (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 14, αρ. 18).

Συμβόλαιο με ημερομηνία 29 Ιουλίου 1671 (22 Ρεμπιγιουλεβέλ 1082) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία Στρατηγού παπά Σάββα. Το σπίτι περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο μη μουσουλμάνος αρχιτέκτονας Σεφέρ, γιος του Γενάδη (;), και αγοραστής ο İsmail Bey, γιος Abdullah (Σταυρινίδης Α΄, 1975, αρ. 436, σ. 349· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 18, αρ. 28).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 15 Αυγούστου 1671 (9 Ρεμπιουλαχίρ 1082) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία του τζαμιού του σουλτάνου İbrahim. Το σπίτι περιλαμβάνει τρεις στέρνες. Πωλητής είναι ο κεχαγιάς των καπουτζήδων αγιάνης Ali Ağa, γιος Abdullah, και αγοραστής ο Ayyar Mustafa Beşe (ΣταυρινίδηςΑ΄, 1975, σ. 359, αρ. 452·Καραντζίκου– Φωτεινού 2003, σ. 34, αρ. 61).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 5 Σεπτεμβρίου 1671 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1082) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία της Οδηγήτριας. Το σπίτι έχει διαστάσεις 46 x 32 πήχεις και περιλαμβάνει τρεις κήπους και πέντε πηγάδια. Πωλητής είναι ο Zulfıkar Ağa και αγοραστής ο Hasan Ağa, γιος του Mehmed (Σταυρινίδης Α΄, 1975, αρ. 479, σ. 384· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 75-76, αρ. 147). Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 18 Σεπτεμβρίου 1671 (14 Τζεμαζιγιελεβέλ 1082) για την πώληση σπιτιού κοντά στο τζαμί της Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι περιλαμβάνει μικρό κήπο, πηγάδι και αποχωρητήριο. Πωλητής είναι ο Piri Beşe, γιος του Mehmed, και αγοραστής ο Mustafa Beşe, γιος Abdullah. Πιθανότατα πρόκειται για το ίδιο σπίτι που την ίδια ημερομηνία πουλιέται από τον Mehmed Beşe στον Piri Beşe, γιο του Mehmed. Τα δύο σπίτια έχουν την ίδια περιγραφή και τα ίδια όρια (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 65, αρ. 126 και σ. 68-69, αρ. 133). Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 26 Σεπτεμβρίου 1671 (22 Τζεμαζιγιελεβέλ 1082) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του Αγίου Γεωργίου Δωριανού. Το σπίτι περιλαμβάνει δύο πηγάδια. Πωλητής είναι ο Αρμένιος Κωνσταντίνος, γιος του Αβραάμ, και αγοραστής ο Αρμένιος Καραγκιόζ, γιος του Σαρκίς (Σταυρινίδης Α΄, 1975, αρ. 476, σ. 382· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 71, αρ. 137).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 29 Σεπτεμβρίου 1671 (25 Τζεμαζιγιελεβέλ 1082) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία του Αγίου Γεωργίου Δωριανού. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι, χαμάμ, αίθουσα κρύου νερού, καθώς και εστία. Πωλητής είναι ο αγάς του 2ου σώματος των γενιτσάρων Saatcı Mustafa Beşe, γιος του Hüseyin, και αγοραστής ο Ali Bey, γιος του Mustafa (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 74, αρ. 144).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 29 Σεπτεμβρίου 1671 (25 Τζεμαζιγιελεβέλ 1082) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία της Οδηγήτριας. Το σπίτι έχει μεγάλες διαστάσεις (οκτώ ισόγεια δωμάτια) και διαθέτει χαμάμ. Πωλητής είναι ο τσορμπατζής του 27ου σώματος των γενιτσάρων Hasan Ağa, γιος του Mehmed, και αγοραστής ο τζεμπετζήμπασης των ντόπιων Süleyman Ağa,γιος Abdullah (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 76, αρ. 148).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 3 Οκτωβρίου 1671 (29 Τζεμαζιγιελεβέλ 1082) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία Χριστού Κεφαλά. Το σπίτι έχει διαστάσεις 20 x 10 πήχεις και διαθέτει δύο πηγάδια. Πωλητής είναι ο Hacı Sultan, γιος του Amr, και αγοραστής ο Seydi Ahmed, γιος του Mehmed (Σταυρινίδης Α΄, 1975, αρ. 481, σ. 385· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 78, αρ. 151).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 6 Οκτωβρίου 1671 (2 Τζεμαζιγελαχίρ 1082) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία Αρχιστρατήγου, κοντά στο τζαμί του İbrahim Paşa. Στην κατοικία υπάρχει πηγάδι και αποχωρητήριο. Πωλητής είναι ο Osman Ağa και αγοραστής ο Osman Ağa,γιος του Receb (Σταυρινίδης Α΄, 1975, σ. 384-385, αρ. 480· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 77, αρ. 150).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 8 Οκτωβρίου 1671 (4 Τζεμαζιγελαχίρ 1082) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία Αγίου Γεωργίου Δωριανού. Το σπίτι διαθέτει δύο πηγάδια και αποχωρητήριο. Πωλητής είναι ο Αρμένιος Κωνσταντίνος, γιος του Αβραάμ, και αγοραστής ο Αρμένιος Χατζαντούρ, γιος του Μουράντ (;) (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 85, αρ. 165).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 13 Οκτωβρίου 1671 (9 Τζεμαζιγελαχίρ 1082) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του Αγίου Ιωάννη Μακελά. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Hacı Ahmed Ağa, γιος του Musa, πρώην τσορμπατζής του 79oυ λόχου γενιτσάρων και αγοράστρια η μητέρα του Merziye Hatun, κόρη του Mustafa (Σταυρινίδης Α΄, 1975, αρ. 486, σ. 389· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 86-87, αρ. 168).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 24 Οκτωβρίου 1671 (20 Τζεμαζιγελαχίρ 1082) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί (mescid) του Receb Ağa. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο σπάχης της αριστερής πτέρυγας Ahmed Bey, γιος Abdullah, και αγοραστής ο Αρμένιος Παγκράμ, γιος του Σεφέρ (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 283, αρ. 577).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 4 Δεκεμβρίου 1671 (2 Σαμπάν 1082) για την πώληση δύο σπιτιών στη συνοικία της Οδηγήτριας, τα οποία διαθέτουν από ένα πηγάδι το καθένα. Πωλητής είναι ο κεχαγιάς των ντόπιων τζεμπετζήδων Şaban Beşe, γιος του Mustafa,και αγοραστής ο Hüseyin Bey, γιος του Ahmed (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 297, αρ. 605).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 5 Δεκεμβρίου 1671 (3 Σαμπάν 1082) για την πώληση σπιτιού στη συνοικία του Σουλτανικού Τζαμιού. Το σπίτι περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο γενίτσαρος του 5ου σώματος των τζεμπετζήδων Bayram Beşe, γιοςτου Ali, και αγοράστρια η σύζυγός του Fatma Hatun, κόρη του Mehmed Çelebi (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 298, αρ. 608).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 19 Δεκεμβρίου 1671 (17 Σαμπάν 1082) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία της Αγίας Φωτιάς. Το σπίτι περιλαμβάνει δύο στέρνες και ένα χαμάμ. Πωλητής είναι ο Ali Ağa, γιος Abdullah, κεχαγιάς του πρώην διοικητή της Κρήτης βεζίρη Ahmed Paşa και αγοραστής ο Süleyman Ağa, γιος του Mehmed (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 313-314, αρ. 640).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 22 Δεκεμβρίου 1671 (20 Σαμπάν 1082) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa. Η κατοικία περιλαμβάνει στέρνα και πηγάδι. Πωλητής είναι ο τσορμπατζής του 16ου λόχου του σώματος των γενιτσάρων Şaban Ağa, γιος του Halil, και αγοραστής ο Hüseyin Beşe, γιος του İbrahim (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 315-316, αρ. 645).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 22 Δεκεμβρίου 1671 (20 Σαμπάν 1082) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του Τοπτσήμπαση. Το σπίτι περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο τσορμπατζής του 6ου λόχου του σώματος των γενιτσάρων στον Χάνδακα Halil Ağa, γιος του Süleyman, και αγοραστής ο Mustafa Çavuş, γιος του Ahmed (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 319, αρ. 653).
Βλ. και Water in Crete.

Αγωγή με αντικείμενο την καταπάτηση σπιτιού και ημερομηνία 6 Φεβρουαρίου 1672 (7 Σεβάλ 1082). Το σπίτι βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν και περιλαμβάνει δύο πηγάδια και δύο αποχωρητήρια, από ένα στο εσωτερικό και στο εξωτερικό τμήμα του. Αντίδικοι είναι ο τσορμπατζής του 2ου λόχου του σώματος των τζεμπετζήδων στον Χάνδακα Ali, γιος του İbrahim, και ο τσορμπατζής του 11ου λόχου του σώματος των γενιτσάρων στον Χάνδακα Ahmed Ağa,γιος Abdullah (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 166, αρ. 327).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 9 Μαρτίου 1672 (10 Ζιλκαντέ 1082) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του Τοπτσήμπαση. Το σπίτι περιλαμβάνει στέρνα και αποχωρητήριο. Πωλητής είναι ο τσορμπατζής του 12^ου λόχου του σώματος των γενιτσάρων Hasan Ağa, γιος του Ahmed, και αγοραστής ο Ali Beşe, γιος του Mustafa (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 184, αρ. 365).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 18 Μαρτίου 1672 (19 Ζιλκαντέ 1082) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του Sofu Mehmed Paşa. Το σπίτι περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Şahin Bey, γιος Abdullah, και αγοραστής ο Musalla Ağa, γιος Abdullah (Σταυρινίδης Α΄, 1975, αρ. 519, σ. 422-423· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 190, αρ. 376).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 19 Μαρτίου 1672 (20 Ζιλκαντέ 1082) για την πώληση δύο σπιτιών στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του Balta Ahmed Ağa. Το ένα διαθέτει στέρνα και δύο πηγάδια και το άλλο διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο τσορμπατζής του 7ου λόχου του σώματος των γενιτσάρων Mehmed Ağa, γιος του Ahmed, και αγοραστής ο Hüseyin Efendi, γιος του Hüsameddin (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 95-96, αρ. 184).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 3 Μαΐου 1672 (5 Μουχαρέμ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του Receb Ağa και περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Hasan Beşe, γιος Abdullah, και αγοραστής ο Ramazan Bey, γιος του Kasım (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 227, αρ. 456).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 7 Μαΐου 1672 (9 Μουχαρέμ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία της Αγίας Κυριακής. Το σπίτι έχει διαστάσεις 52 x 20 πήχεις, ισόγειο και δύο ορόφους και διαθέτει δύο πηγάδια. Πωλητής είναι ο πρώην κεχαγιάς των ντόπιων γενιτσάρων Hüseyin Ağa, γιος του Ahmed, και αγοραστής ο τουρνατζήμπασης της σουλτανικής αυλής που υπηρετούσε στη φρουρά του Χάνδακα İbrahim Ağa, γιος του Abdülkerim (Σταυρινίδης Β΄, 1976, 39-40, αρ. 584· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 230-231, αρ. 464).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 8 Μαΐου 1672 (10 Μουχαρέμ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι έχει διαστάσεις 8 x 12 πήχεις και περιλαμβάνει στέρνα. Πωλητής είναι ο Hasan Bölükbaşı, γιος του Musalla, και αγοραστής ο Mehmed Beşe, γιος Abdullah (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 238-239, αρ. 480).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 27 Μαΐου 1672 (29 Μουχαρέμ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του Balta Ahmed Ağa και περιλαμβάνει στέρνα. Πωλητής είναι ο Şeyh Hafız Ahmed, γιος του Abulhayır, και αγοραστής ο Yusuf Beşe, γιος Abdullah (Καραντζίκου– Φωτεινού 2003, σ. 99, αρ. 191).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 27 Μαΐου 1672 (29 Μουχαρέμ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του Ahmed Paşa και διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Hasan Efendi, γιος του Ali, και αγοραστής ο Hacı Hüseyin, γιος του Hasan (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 100, αρ. 193).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 29 Μαΐου 1672 (1 Σαφέρ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν και διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Osman Ağa,γιος του αλάη μπέη Ömer, και αγοραστής ο Hacı Hüseyin, γιος του Hasan (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 117, αρ. 226).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 1 Ιουνίου 1672 (4 Σαφέρ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία της Κεράς Πισωτειχώτισσας κοντά στο Σουλτανικό Τζαμί. Το σπίτι περιλαμβάνει στέρνα. Πωλητής είναι ο Abdulhalim Efendi, γιος του Abdurrahman, και αγοράστρια η Emine Hatun, κόρη του Ömer (Σταυρινίδης Β΄ 1976, σ. 33, αρ. 576· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 105, αρ. 202).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 3 Ιουνίου 1672 (6 Σαφέρ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία της Κεράς Οδηγήτριας. Το σπίτι έχει διαστάσεις 20 x 9 πήχεις και διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο βεκίλ-ι χαρτζ των ντόπιων τζεμπετζήδων Ali Beşe, γιος του Musa, και αγοραστής ο Ali Ağa, γιος του Süleyman (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 113, αρ. 216).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 12 Ιουνίου 1672 (15 Σαφέρ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι έχει τέσσερα δωμάτια στον όροφο και πέντε ισόγεια δωμάτια και διαθέτει δύο πηγάδια. Πωλητής είναι ο Osman Ağa, γιος του Ömer Bey, και αγοραστής ο Şahin Ali Ağa, γιος Abdullah (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 121, αρ. 234).
Βλ. και Water in Crete.

Έγγραφο του καπουντάν πασά Ali Paşa με ημερομηνία 10 Ιουλίου 1672 (14 Ρεμπιγιουλεβέλ 1083) το οποίο επιβεβαιώνει, δίκην τίτλου ιδιοκτησίας, το δικαίωμα κυριότητας σπιτιού με διαστάσεις 33 x 22 πήχεις, το οποίο περιλαμβάνει πηγάδι. Αγοραστής είναι ο Ebu Bekir, που είχε αγοράσει από το κράτος το ακίνητο και το μεταπούλησε στον Mustafa Ağa (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 341, αρ. 708).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 19 Ιουλίου 1672 (23 Ρεμπιγιουλεβέλ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία της Οδηγήτριας. Το σπίτι έχει διαστάσεις 44 x 11 πήχεις και περιλαμβάνει χαμάμ. Το σπίτι ανήκε στον θανόντα γενίτσαρο Αλή Μπεσέ και περιήλθε στο κρατικό ταμείο καθώς δεν υπήρχαν κληρονόμοι. Πωλητήςείναιο εμίνης του ταμείου των γενιτσάρων και διαχειριστής της περιουσίας του θανόντος Ömer Ağa,γιοςτου Abdulmennan, και αγοραστής ο Mahmud Efendi, γιος του Cafer, ιμάμης και χατίπης του τζαμιού του αγά των γενιτσάρων βεζίρη Abdurrahman Paşa (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 61, αρ. 46).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 19 Ιουλίου 1672 (23 Ρεμπιγιουλεβέλ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του σουλτάνου İbrahim. Το σπίτι έχει διαστάσεις 21 x 11 πήχεις και περιλαμβάνει πηγάδι και χαμάμ με γούρνα. Πωλητής είναι ο Hüseyin Ağa, γιος Abdullah, τσορμπατζής του 76ου λόχου του σώματος των αυτοκρατορικών γενιτσάρων, και αγοραστής ο Hüseyin Ağa,γιοςτου Mehmed, τσορμπατζής του 23ου λόχου του ίδιου σώματος (Αϊβαλήκ.ά. 2010, σ. 64-65, αρ. 53).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 20 Ιουλίου 1672 (24 Ρεμπιγιουλεβέλ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι έχει διαστάσεις 44 x 24 πήχεις και περιλαμβάνει έξι πηγάδια. Πωλητής είναι ο Mehmed Efendi, γιος του Mustafa, και αγοραστής ο Hüseyin Efendi, γιος του Hüsameddin (Σταυρινίδης Β΄, 1976, 70, αρ. 626· Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 67, αρ. 58).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 31 Ιουλίου 1672 (5 Ρεμπιγιουλαχίρ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο βεκίλ-ι χαρτζτου 12ου λόχου του σώματος των ντόπιων γενιτσάρων Ali Beşe, γιος του Mehmed, και αγοράστρια η σύζυγός του Halime, κόρη του Ahmed (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 80, αρ. 80).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 31 Ιουλίου 1672 (5 Ρεμπιγιουλαχίρ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι, διαστάσεων 52 x 42 πήχεων, περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι Mehmed Odabaşı, γιοςτουAli, και αγοραστής ο Mahmud Bölükbaşı, γιος Abdullah (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 91, αρ. 99).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 23 Αυγούστου 1672 (28 Ρεμπιγιουλαχίρ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa και περιλαμβάνει πηγάδι και αποχωρητήριο. Πωλητής είναι ο Kaytas Bey, γιος Abdullah, και αγοραστής ο Hasan Efendi, γιος του Ali (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 106, αρ. 126).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 1 Σεπτεμβρίου 1672 (8 Τζεμαζιγιελεβέλ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται συνοικία του Κεχαγιά Μπέη και περιλαμβάνει βρύση. Πωλητής είναι ο Hüseyin Bey, γιος του Receb, και αγοραστής ο Ali Beşe, γιος του Abdi (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 126, αρ. 161).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 2 Σεπτεμβρίου 1672 (9 Τζεμαζιγιελεβέλ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa. Το σπίτι περιλαμβάνει πηγάδι και αποχωρητήριο. Πωλητής είναι ο οντάμπασης του 29ου λόχου του σώματος των τζεμπετζήδων Abdi Beşe, γιος του İbrahim, και αγοραστής ο τζεμπετζής του ίδιου σώματος Şahin Beşe, γιος Abdullah (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 129, αρ. 167).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 12 Σεπτεμβρίου 1672 (19 Τζεμαζιγιελεβέλ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa. Το σπίτι περιλαμβάνει πηγάδι και αποχωρητήριο. Πωλητής είναι ο τζεμπετζής του 29ου λόχου του σώματος των αυτοκρατορικών τζεμπετζήδων şahin,γιος Abdullah, και αγοραστής ο γενίτσαρος του 50ου λόχου του σώματος των αυτοκρατορικών γενιτσάρων, Ibad Çavuş, γιος του Halil (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 139, αρ. 188).
Βλ. και Water in Crete.

Ακύρωση πώλησης σπιτιού με ημερομηνία 18 Σεπτεμβρίου 1672 (25 Τζεμαζιγιελεβέλ 1083) και εκ νέου πώλησή του. Το σπίτι βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν, έχει οκτώ ισόγεια και τέσσερα ανώγεια δωμάτια και διαθέτει πηγάδια. Πωλητής είναι ο Osman Ağa, γιος Ömer Bey, πρώην αγοραστής ο Hacı Hüseyin και νέος αγοραστής ο κεχαγιάς των καπουτζήδων Şahin Ali Ağa, γιος Abdullah (Αϊβαλήκ.ά. 2010, σ. 147-148, αρ. 202).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1672 (17 Τζεμαζιγελαχίρ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν και περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Ali, γιος του Mustafa, και αγοραστής ο ζαγαρτζής της σουλτανικής αυλής Dilaver Beşe, γιος Abdullah (Αϊβαλή κ.ά. 2010,σ. 172, αρ. 248).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 21 Οκτωβρίου 1672 (28 Τζεμαζιγελαχίρ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι έχει διαστάσεις 26 x 22 πήχεις και περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Mehmed Bey, γιος του Ahmed, και αγοραστής ο Mustafa Beşe, γιος του Yusuf (Αϊβαλή κ.ά. 2010,σ. 163, αρ. 229).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο που συνήφθη κατά το δεκαήμερο 23 Οκτωβρίου-1 Νοεμβρίου 1672 (1ο δεκαήμερο Ρετζέπ 1083) και αφορά την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa. Το σπίτι διαθέτει στέρνα και πηγάδι. Πωλητής είναι ο έμπορος στο Χάνδακα Hüseyin Beşe, γιος του İbrahim, και αγοραστής ο Yusuf Bey, γιος του Ali (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 234, αρ. 365).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 7 Νοεμβρίου 1672 (16 Ρετζέπ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί (mescid) του πρώην τουρνατζήμπαση İbrahim Ağa. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο στρατιώτης του φρουράρχου του Χάνδακα Halil Bey, γιος του Ahmed, και αγοραστής ο τουρνατζήμπασης της σουλτανικής αυλής İbrahim Ağa, γιος του Abdülkerim (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 89, αρ. 655Β΄· Αϊβαλή κ.ά. 2010,σ. 204, αρ. 308).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 7 Νοεμβρίου 1672 (16 Ρετζέπ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί (mescid) του πρώην τουρνατζήμπαση İbrahim Ağa και περιλαμβάνει δύο πηγάδια. Πωλητής είναι ο κεχαγιάς των εθελοντών της δεξιάς πτέρυγας στον Χάνδακα Mustaga Ağa, γιος του İbrahim, και αγοραστής ο τουρνατζήμπασης της σουλτανικής αυλής İbrahim Ağa, γιος του Abdülkerim (Αϊβαλήκ.ά. 2010,σ. 205, αρ. 309).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 7 Νοεμβρίου 1672 (16 Ρετζέπ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί (mescid) του πρώην τουρνατζήμπαση İbrahim Ağa, το οποίο διαθέτει ένα πηγάδι. Πωλητής είναι ο Osman Çavuş, γιος του Ali, και αγοραστής ο τουρνατζήμπασης της σουλτανικής αυλής İbrahim Ağa, γιος του Abdülkerim (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 89, αρ. 655Γ΄· Αϊβαλή κ.ά. 2010,σ. 205, αρ. 310).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 19 Νοεμβρίου 1672 (28 Ρετζέπ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του Ahmed Paşa στο Χάνδακα. Το σπίτι διαθέτει ένα πηγάδι. Πωλητής είναι ο εθελοντής της δεξιάς πτέρυγας Mustafa Bey, γιος Abdullah, και αγοραστής ο Hacı Hasan, γιος του Şaban (Αϊβαλή κ.ά. 2010,σ. 217, αρ. 333).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 1 Δεκεμβρίου 1672 (10 Σαμπάν 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία Μάρκου Χουμερκανή (;), κοντά στο τζαμί του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa. Το σπίτι έχει διαστάσεις 18 x 16 πήχεις και είναι τριώροφο. Διαθέτει δύο πηγάδια και δύο στέρνες. Το σπίτι περιήλθε στο δημόσιο ταμείο καθώς ο ιδιοκτήτης του, γενίτσαρος του 39ου σώματος της σουλτανικής αυλής Mustafa Beşe πέθανε χωρίς κληρονόμους. Πωλητής είναι ο εμίνης του κρατικού ταμείου Ömer Ağa, γιος του Abdulmennan, και αγοραστής ο Mehmed Efendi, γιος του Habib (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 235-236, αρ. 368).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 6 Δεκεμβρίου 1672 (15 Σαμπάν 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του Abdurrahman Paşa. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο χαλιφές του ρουζναμετζή στον Χάνδακα Ali Efendi, γιος του Abdurrahman, και αγοραστής ο Hasan Beşe, γιος Abdullah (Αϊβαλήκ.ά. 2010, σ. 232, αρ. 361).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 10 Δεκεμβρίου 1672 (19 Σαμπάν 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του Κεχαγιά Μπέη. Το σπίτι περιλαμβάνει τρία ανώγεια και επτά ισόγεια δωμάτια, μοναστήρι, στέρνα, τέσσερα πηγάδια, δύο δεξαμενές, τρία αποχωρητήρια και κήπο. Πωλητής είναι ο Kara Ömer Beşe, γιος Abdullah, από τον οντά των ταλιμχανετζήδων του 54ου λόχου του σώματος των αυτοκρατορικών γενιτσάρων και αγοραστής ο τουρνατζήμπασης İbrahim Ağa, γιος του Abdülkerim (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 95, αρ. 666· Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 235, αρ. 367).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 14 Δεκεμβρίου 1672 (23 Σαμπάν 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι, εμβαδού 22 x 20 πήχεων, περιλαμβάνει δύο πηγάδια. Πωλητής είναι ο χαλιφές του ρουζναμέ Ali Çelebi,γιος του Abdurrahman,και αγοραστής ο μπουλούκμπασης της Τασλή Τάπιας Mehmed Bölükbaşı,γιος Abdullah (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 244, αρ. 381).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο που συνήφθη κατά το διάστημα 12-20 Δεκεμβρίου 1672 (3ο δεκαήμερο Σαμπάν 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στη συνοικία του τζαμιού του Κεγαχιά Μπέη και περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο τσαούσης των ιππέων της δεξιάς πτέρυγας Hüseyin Çavuş,γιος του İbrahim,και αγοραστής ο τουρνατζήμπασης της Υψηλής Πύλης İbrahim Ağa,γιος του Abdülkerim (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 244-245, αρ. 382).
Βλ. και Water in Crete.

Αφιερωτήριο έγγραφο του τουρνατζήμπαση İbrahim Ağa με ημερομηνία 21 Δεκεμβρίου 1672 (1 Ραμαζάν 1083). Σε αυτό καταγράφονται μεταξύ άλλων μποστάνι με πηγάδι, 352 x 170 πήχεων, κοντά στο τζαμί του İbrahim Ağa· σπίτι που περιλαμβάνει πηγάδι στην ίδια περιοχή· χαμάμ· άλλο σπίτι κοντά στο Σεράι του Πασά με πηγάδι· μποστάνι διαστάσεων 24 x 18 πήχεων με πέντε δεξαμενές και δύο πηγάδια στην περιοχή ανάμεσα στη Χανιόπορτα και στην Καρανλίκ Καπί (Karanlık Kapı, Σκοτεινή Πύλη, Πύλη Βηθλεέμ)· μποστάνι διαστάσεων 132 x 56 πήχεων με επτά δεξαμενές και έξι πηγάδια στην ίδια περιοχή· άλλο μποστάνι διαστάσεων 158 x 56 πήχεων με πέντε δεξαμενές και οκτώ πηγάδια· σπίτι 70 x 16 πήχεων με δεξαμενή και πηγάδι· οικόπεδο στην Καρανλίκ Καπί που συνορεύει μεταξύ άλλων με κατεστραμμένο πηγάδι· σπίτι και χαμάμ κοντά στο τζαμί του Κεγαχιά Μπέη, τα οποία περιλαμβάνουν τρία αποχωρητήρια, στέρνα, τρεις δεξαμενές, τέσσερα πηγάδια· και ένα σπίτι εμβαδού 42 x 40 πήχεων με αποχωρητήριο και πηγάδι (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 249-252, αρ. 389).

Συμβόλαιο με ημερομηνία 27 Δεκεμβρίου 1672 (7 Ραμαζάν 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του Τζαμιού του Αγά. Το σπίτι περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο χαλιφέ του ρουζναμετζή Ali Efendi, γιος του Abdurrahman, και αγοραστής ο Ali Beşe, γιος του Haydar (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 258-259, αρ. 400).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 11 Ιανουαρίου 1673 (22 Ραμαζάν 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι, εμβαδού 26 x 20 πήχεων, διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Ahmed Bey, γιος του Hüseyin, εθελοντής της δεξιάς πτέρυγας, και αγοραστής ο Mehmed Bey, γιος του Hüseyin (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 272, αρ. 425).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 12 Ιανουαρίου 1673 (23 Ραμαζάν 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του σουλτάνου İbrahim. Το σπίτι διαθέτει κήπο και δύο στέρνες. Πωλητής είναι ο τσορμπατζής του 76ου λόχου του σώματος των γενιτσάρων Hüseyin Ağa, γιος Abdullah, και αγοραστής ο Cafer Bey,γιος του Halil (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 264, αρ. 413).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 15 Ιανουαρίου 1673 (26 Ραμαζάν 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία Αϊ-Γιάννη κοντά στο τζαμί της Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι έχει πηγάδι. Πωλητής είναι ο στρατιώτης της δεξιάς πτέρυγας Ahmed Bey, γιος Abdullah, και αγοραστής ο μπουλούκμπασης του φρουράρχου Osman Bölükbaşı, γιος του Musa (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 261, αρ. 405).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 19 Ιανουαρίου 1673 (30 Ραμαζάν 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι έχει κήπο και πηγάδι. Πωλητής είναι ο μπουλούκμπασης των αζαπήδων Mustafa Bey, γιος του Osman και αγοραστής ο Ahmed Bey, γιος Abdullah (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 261, αρ. 406).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο που συνήφθη κατά το δεκαήμερο 20-29 Ιανουαρίου 1673 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο Σουλτανικό Τζαμί. Το σπίτι διαθέτει δύο στέρνες, πηγάδι και δύο δεξαμενές. Πωλητής είναι ο Hasan, γιος του Mustafa Çavuş, ως πληρεξούσιος της μητέρας του Hadice, κόρης Abdullah, και των αδερφών του Hüseyin, İbrahim και Halil. Αγοραστής ο μπας μπακή κουλή Hacı Yusuf Ağa, γιος του Abdülkadir (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 279, αρ. 438).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 1 Φεβρουαρίου 1673 (13 Σεβάλ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν, το οποίο συνορεύει με χαμάμ. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Ali Beşe, γιος του Haydar, του 36ου λόχου του σώματος των αυτοκρατορικών γενιτσάρων,και αγοραστής ο Ahmed Beşe, γιος του Mehmed (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 273, αρ. 427).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 8 Φεβρουαρίου 1673 (20 Σεβάλ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa. Το σπίτι διαθέτει δύο πηγάδια. Πωλητής είναι ο Abdullah Beşe, γιος του Hasan, οντάμπασης του 3ου λόχου του σώματος των αυτοκρατορικών γενιτσάρων και μουτεβελής του ταμείου του ίδιου σώματος, και αγοραστής ο Abdi Ağa, γιος του Şaban, αγάς στην υπηρεσία του διοικητή της Κρήτης βεζίρη İbrahim Paşa (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 280, αρ. 439).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 12 Φεβρουαρίου 1673 (24 Σεβάλ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο χαμάμ του Ντεφτερντάρ Πασά. Το σπίτι έχει επτά ισόγεια και επτά ανώγεια δωμάτια και στέρνα. Πωλητήςείναιο Ahmed Beşe, γιοςτου Mustafa, οντάμπασης και μουτεβελής του ταμείου του 59ου λόχου του σώματος των αυτοκρατορικών γενιτσάρων, και αγοραστής ο Süleyman Ağa, γιος του Mehmed, αγάς των νόπιων γενιτσάρων (Αϊβαλήκ.ά. 2010, σ. 287, αρ. 453).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 1 Μαρτίου 1673 (12 Ζιλκαντέ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του Mahmud Ağa. Το σπίτι περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Musa Bey, γιος του Süleyman, και αγοραστής ο Kara Mustafa Çavuş, γιος του Derviş (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 307, αρ. 490).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 13 Μαρτίου 1673 (24 Ζιλκαντέ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του Σουλτανικού Τζαμιού. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι και δενδρόκηπο. Πωλητής είναι ο αγάς των τοπτσήδων Derviş Ağa, γιος του Mehmed, και αγοραστής ο Hasan Ağa, γιος του Musa (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 323, αρ. 521). Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 17 Μαρτίου 1673 (28 Ζιλκαντέ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί της Βαλιντέ Σουλτάν και περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο βεκίλ-ι χαρτζ του 12^ου λόχου του σώματος των ντόπιων γενιτσάρων Hacı Ali Beşe και αγοραστής ο Hüseyin Beşe, οντάμπασης και μουτεβελής (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 325, αρ. 526). Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 17 Μαρτίου 1673 (28 Ζιλκαντέ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του İbrahim Paşa. Το σπίτι διαθέτει στέρνα. Πωλητής είναι ο Hüseyin Çelebi, γιος του Mustafa, και αγοραστής ο Hacı Ahmed, γιος του Ebulhayır (Αϊβαλήκ.ά. 2010, σ. 334, αρ. 547). Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο που συνήφθη κατά το δεκαήμερο 30 Μαρτίου-8 Απριλίου 1673 (2ο δεκαήμερο Ζιλκαντέ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa. Το σπίτι διαθέτει στέρνα. Πωλητής είναι ο τσορμπατζής του 20ού λόχου του σώματος των σουλτανικών γενιτσάρων Mustafa Ağa,γιος του Osman, και αγοραστής ο Mehmed Beşe, γιος Abdullah (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 343, αρ. 566). Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο που συνήφθη κατά το δεκαήμερο 30 Μαρτίου-8 Απριλίου 1673 (2ο δεκαήμερο Ζιλκαντέ 1083) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο γενίτσαρος του 50ου λόχου του σώματος των αυτοκρατορικών γενιτσάρων Ibad Çavuş, γιοςτου Halil, και αγοράστρια η Safiye Hatun, κόρη του Mehmed Beşe (Αϊβαλήκ.ά. 2010, σ. 343, αρ. 567). Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο που συνήφθη κατά το δεκαήμερο 30 Μαρτίου-8 Απριλίου 1673 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλήτρια είναι η Fatma, κόρη Abdullah, και αγοραστής ο Mehmed Beşe, γιος του Sefer (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 349, αρ. 577).
Βλ. και Water in Crete

Συμβόλαιο με ημερομηνία 18 Απριλίου 1673 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία Τοπτσήμπαση. Το σπίτι διαθέτει τρία πηγάδια και κήπο. Πωλητής είναι ο Halil Ağa,γιος του Süleyman, και αγοραστής ο İbrahim Ağa, γιος του Ahmed (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 356, αρ. 591).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 18 Απριλίου 1673 (1 Μουχαρέμ 1084) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του Sofu Mehmed Paşa. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Hüseyin Bey, γιος του Habib, και αγοραστής ο Abdurrahman Efendi, γιος του Ali (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 357, αρ. 592).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 26 Απριλίου 1673 (9 Μουχαρέμ 1084) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του İbrahim Paşa. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο τσορμπατζής του 59ου λόχου του σώματος των αυτοκρατορικών γενιτσάρων Mustafa Ağa και αγοραστής ο αρχιτσαούσης των ίδιων γενιτσάρων Mustafa Ağa, γιος του Ömer (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 361, αρ. 602).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 30 Απριλίου 1673 (13 Μουχαρέμ 1084) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του İbrahim Paşa. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι και στέρνα. Πωλητής είναι ο πρώην αρχιτσαούσης των αυτοκρατορικών γενιτσάρων στον Χάνδακα İbrahim Ağa, γιος του Receb, και αγοραστής ο ρουζναμετζής Halil Efendi (Σταυρινίδης Β΄ 1976, σ. 140, αρ. 701· Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 363, αρ. 605).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 12 Μαΐου 1673 (25 Μουχαρέμ 1084) για τον διαχωρισμό σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο Σουλτανικό Τζαμί. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Ο καγιμής του Σουλτανικού Τζαμιού στον Χάνδακα Ali Halife, γιος του Mehmed, και ο Mustafa Halife, γιος του Sefer, μουεζίνης του ίδιου τζαμιού, διαχωρίζουν την εξ αδιαιρέτου συνιδιοκτησία του ακινήτου (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 375, αρ. 629).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 18 Μαΐου 1673 (1 Σαφέρ 1084) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa. Το σπίτι είναι τριώροφο και περιλαμβάνει χαμάμ. Πωλητής είναι ο τσαούσης των ντόπιων γενιτσάρων Zorlu Mehmed Çavuş, γιος του Ali, και αγοραστής ο Receb Bey, γιοςτου Hasan Paşa (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 384, αρ. 649).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 22 Μαΐου 1673 (5 Σαφέρ 1084) για την πώληση δύο σπιτιών στη συνοικία Χριστού Κεφαλά. Το ένα έχει διαστάσεις 21 x 14 πήχεις και διαθέτει δύο πηγάδια και το άλλο έχει διαστάσεις 78 x 39 πήχεις και διαθέτει ένα πηγάδι. Πωλητής είναι ο Sufi Mustafa Efendi, γιος του Ahmed, και αγοραστής ο πρώην ντεφτερντάρης Κρήτης Mehmed Efendi (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 389-390, αρ. 658).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 22 Μαΐου 1673 (5 Σαφέρ 1084) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία Χριστού Κεφαλά. Το σπίτι, διαστάσεων 30 x 22 πήχεων, αποτελείται από τέσσερα ισόγεια και τρία ανώγεια δωμάτια, μεγαλη αίθουσα υποδοχής, κουζίνα, στάβλο, αποθήκες και δύο αυλες και διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Ebu Bekir Ağa,γιος του Mahmud, και αγοραστής ο πρώην ντεφτερντάρης Κρήτης Mehmed Efendi (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 390-391, αρ. 660).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 26 Μαΐου 1673 (9 Σαφέρ 1084) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί της Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι διαθέτει δέκα ισόγεια και τέσσερα ανώγεια δωμάτια, τρεις αυλές, τρία πηγάδια και δύο κήπους. Πωλητής είναι ο κεχαγιάς των ντόπιων γενιτσάρων İbrahim Ağa, γιος του Ahmed, και αγοραστής ο İbrahim Efendi, γιος του Mehmed, μουεζίνης του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 385, αρ. 651).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 19 Ιουνίου 1673 (4 Ρεμπιγιουλεβέλ 1084) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του Σουλτανικού Τζαμιού. Το σπίτι έχει διαστάσεις 35 x 21 πήχεις και διαθέτει πηγάδι με νερό. Πωλητής είναι ο Receb Bey, γιος του Hasan Paşa, και αγοραστής ο μπας μπακή κουλή Hacı Yusuf Ağa (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 399-400, αρ. 677).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 26 Ιουνίου 1673 (11 Ρεμπιγιουλεβέλ 1084) για τη διανομή μεταξύ των εξ αδιαιρέτου μουσουλμάνων συνιδιοκτητών των χώρων σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί (mescid) του Τοπτσήμπαση. Το σπίτι έχει έντεκα ισόγεια και έντεκα ανώγεια δωμάτια, τέσσερα πηγάδια και δύο αποχωρητήρια. O χαλιφές του ρουζναμέ Ali Çelebi, γιος του Abdurrahman, και ο Ali Bey, γιος του Mehmed, αγόρασαν μαζί το ακίνητο από το κράτος (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 407, αρ. 690).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 25 Ιουλίου 1673 (25 Ρεμπιγιουλαχίρ 1084) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του İbrahim Paşa. Το σπίτι διαθέτει δύο στέρνες. Πωλητής είναι ο τσόρμπατζής του 3ου λόχου του σώματος των ντόπιων γενιτσάρων İvaz Ağa,γιος Abdullah, και αγοραστής ο βεκίλ-ι χαρτζ του 61ου λόχου του σώματος Mehmed Beşe, γιος του Ali (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 149, αρ. 711· Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 428, αρ. 729).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 9 Αυγούστου 1673 (25 Ρεμπιγιουλαχίρ 1084) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa. Το σπίτι διαθέτει εσωτερικά χαμάμ και πηγάδι και εξωτερικά πηγάδι και δεξαμενή. Πωλητής είναι ο πρώην τσορμπατζής του 95ου λόχου του σώματος των αυτοκρατορικών γενιτσάρων Salih Ağa,γιος του Mustafa,και αγοραστής ο εφέντης του ίδιου σώματος Abdurrahman Efendi, γιος του Mehmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 60, αρ. 24).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 23 Αυγούστου 1673 (10 Τζεμαζιγιελεβέλ 1084) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του μεστζιτιού του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής (πληρεξούσιος της ανήλικης ιδιοκτήτριας) είναι ο Yunus Efendi, γιος του Ali, και αγοραστής ο İbrahim Beşe, γιος του Mehmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 81, αρ. 62).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο που συνήφθη κατά το δεκαήμερο 23 Αυγούστου-1 Σεπτεμβρίου 1673 (2ο δεκαήμερο Τζεμαζιγιελεβέλ 1084) για την πώληση οικοπέδου κοντά στην Καινούργια Πόρτα. Το οικόπεδο, εμβαδού 90 x 40 πήχεων, διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο τεζκερετζής Ahmed Efendi,γιος Abdullah,και αγοραστής ο ντεφτερντάρης Κρήτης Ahmed Efendi (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 87, αρ. 75).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 22 Σεπτεμβρίου 1673 (10 Τζεμαζιγελαχίρ 1084) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο χαμάμ του Ντεφτερντάρ Πασά. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι και δύο δεξαμενές. Πωλητές είναι ο εμίνης του κρατικού ταμείου του Χάνδακα Hacı Mehmed Ağa,γιος του Bayram, και η Fatma, κόρη του Mustafa, και αγοραστής ο Ali Çelebi, γιος Abdullah (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 110, αρ. 124).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 25 Σεπτεμβρίου 1673 (13 Τζεμαζιγελαχίρ 1084) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί της Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο ντόπιος τοπτσής Mustafa Beşe,γιος του Ahmed, και αγοραστής ο Hacı Ahmed Ağa, γιος του Süleyman (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 104-105, αρ. 112).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 26 Σεπτεμβρίου 1673 (14 Τζεμαζιγελαχίρ 1084) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του σουλτάνου İbrahim. Το σπίτι έχει κήπο και δύο δεξαμενές. Πωλητής είναι ο μπουλούκμπασης των εθελοντών της αριστερής πτέρυγας του Χάνδακα Cafer Ağa, γιος του Halil, και αγοραστής ο μπαρουτσήμπασης του Χάνδακα Osman Bey,γιος του İbrahim (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 107, αρ.117).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 8 Οκτωβρίου 1673 (26 Τζεμαζιγελαχίρ 1084) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του πρώην τουρνατζήμπαση İbrahim Ağa. Το σπίτι διαθέτει δύο πηγάδια. Πωλητής είναι ο ιππέας της δεξιάς πτέρυγας στον Χάνδακα Ali Bey, γιος του Mehmed, και αγοραστής ο Ali Beşe, γιος του Hüseyin (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 113, αρ. 130).
Βλ. και Water in Crete.

Αυτοψία για τον πνιγμό μουσουλμάνας με ημερομηνία 12 Δεκεμβρίου 1673. Σημειώνεται ότι πνίγηκε στο πηγάδι του σπιτιού της κοντά στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 157, αρ. 225). Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 18 Ιανουαρίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του Ντεφτερντάρ Πασά. Το σπίτι έχει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Osman Beşe, γιος του Mehmed, και αγοραστής ο İvaz Bey, γιος του Salih (Βαρούχακ.ά. 2008, σ. 166, αρ. 245).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 6 Φεβρουαρίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του Σουλτανικού Τζαμιού. Το σπίτι έχει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Hüseyin Ağa, γιος του Hasan,και αγοραστής ο ιμάμης του τζαμιού του ντεφτερντάρη Ahmed Paşa Mustafa Efendi, γιος του Mehmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 177, αρ. 268).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 4 Μαρτίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του σουλτάνου İbrahim. Το σπίτι διαθέτει χαμάμ, δύο πηγάδια, δεξαμενή και γούρνα. Πωλητής είναι ο Yusuf Beşe, γιος Abdullah, και αγοραστής ο ρουζναμετζής Halil Efendi, γιος του İbrahim (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ.190, αρ. 298).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο που συνήφθη κατά το δεκαήμερο 27 Φεβρουαρίου-8 Μαρτίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στην αρμενική συνοικία. Το σπίτι έχει δύο πηγάδια. Πωλητής είναι ο Αρμένιος Μπαμπά Σιμόν, γιος του Ονίς, και αγοραστής ο Hızır Bey, γιος του Murad (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 193, αρ. 304).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 9 Μαρτίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Hasan Efendi,γιος του Ali, και αγοραστής ο İbrahim, γιος του Mehmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 194-195, αρ. 307).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 26 Μαρτίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του İbrahim Paşa. Το σπίτι διαθέτει λουτρό και πηγάδι. Πωλητής είναι ο Mustafa Ağa, γιος του Ömer, και αγοραστής ο İbrahim Efendi, γιος του Halil Efendi, ντιβάν εφέντη του İbrahim Paşa (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 204, αρ. 325).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 26 Μαρτίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί της Βαλιντέ Σουλτάν, το οποίο περιλαμβάνει ένα πηγάδι. Πωλήτρια είναι η Raziye, κόρη του Şaban, και αγοραστής ο Ahmed Beşe, γιος του Mehmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 207, αρ. 331).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 28 Μαρτίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του Ahmed Paşa. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Hasan Çelebi, γιος Abdullah, και αγοραστές οι İvaz Bey, γιος Abdullah, και Mustafa Beşe, γιος του Hüseyin (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 210, αρ. 336).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 30 Μαρτίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa. Το σπίτι έχει πηγάδι. Πωλητής είναι ο μπουλούκμπασης της αριστερής πτέρυγας των ιππέων Χάνδακα İbrahim Beşe, γιος του Mehmed, και αγοραστής ο İbrahim Beşe, γιος Abdullah (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 216-217, αρ. 351).
Βλ. και Water in Crete

Συμβόλαιο με ημερομηνία 30 Μαρτίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί (mescid) του Balta Ahmed Ağa. Το σπίτι έχει δύο πηγάδια. Πωλητής είναι ο Hasan Ağa και αγοραστής ο Hüseyin Efendi, γιος του Husam, ιμάμης του τζαμιού του Balta Ahmed Ağa (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 219, αρ. 355).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 2 Απριλίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί (mescid) του Τοπτσήμπαση. Το σπίτι διαθέτει δύο πηγάδια και αποχωρητήριο. Πωλήτρια είναι η Αρμένισσα Σαντέ, κόρη του Σαγιούπ, και αγοραστής ο Ahmed Beşe, γιος του Süleyman (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 213, αρ. 343).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 2 Απριλίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι έχει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Ahmed Ağa, γιος Abdullah, και αγοραστές οι Mehmed Beşe, γιος Abdullah, και Ahmed Beşe, γιος Abdullah (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 214, αρ. 345).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 2 Απριλίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στη κρήνη Σιβρί Τσεσμέ. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Sofu Mustafa Efendi,γιος του Mustafa,και αγοραστές οι Hasan, γιος τουAli, και Ali, γιος Abdullah (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 216, αρ. 350).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 4 Απριλίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του İbrahim Paşa. Το σπίτι διαθέτει δύο στέρνες. Πωλητής είναι ο Mehmed Beşe, γιος του Nebi, και αγοραστής ο Ahmed Ağa (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 215, αρ. 347).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 5 Απριλίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του Τοπτσήμπαση. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Fazli Ağa, γιος Abdullah, και αγοραστής ο Hasan Ağa, γιος του Ahmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 218, αρ. 354).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 6 Απριλίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του Κεχαγιά Μπέη. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Şaban Bey και αγοραστής ο İvaz Çavuş, γιος του Hasan (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 217, αρ. 352).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 7 Απριλίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του Παντοκράτορα. Το σπίτι έχει διαστάσεις 340 x 54 πήχεις και περιλαμβάνει 14 ερειπωμένα δωμάτια και δέκα πηγάδια. Πωλητής είναι ο μπουλούκμπασης της Κιζίλ Τάπιας Mustafa,γιος του Bayezid, και αγοραστής ο ντεφτερντάρης Κρήτης Ahmed Efendi (Σταυρινίδης Β', 1976, σ. 179, αρ. 753· Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 310, αρ. 537).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 8 Απριλίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται κοντά στο τζαμί (mescid) του Balta Ahmed Ağa. Το σπίτι έχει διαστάσεις 150 x 56 πήχεις, περιλαμβάνει εννέα δωμάτια και έξι πηγάδια. Πωλητής είναι ο Mustafa Bey, γιος Abdullah, και αγοραστής ο πρώην ντεφτερντάρης Κρήτης Ahmed Efendi (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 220, αρ. 358).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 8 Απριλίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του Σουλτανικού Τζαμιού στο Χάνδακα. Το σπίτι έχει στέρνα. Πωλητής είναι ο αρχιμουεζίνης του Σουλτανικού Τζαμιού Mehmed Efendi, γιος του Ali, και αγοραστής ο Hüseyin Bey, γιος του Mehmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 221, αρ. 360).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 9 Απριλίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του Receb Ağa. Το σπίτι έχει πηγάδι. Πωλητής είναι ο μητροπολίτης Κρήτης Νεόφυτος, γιος του Λαρέντζου, και αγοραστής ο Τζανάκης Καλέρης, γιος του Τζώρτζη (Σταυρινίδης Β΄, 1976, αρ. 744, σ. 174· Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 224, αρ. 366).
Βλ. και Water in Crete.

Αφιερωτήριο έγγραφο του πρώην ντεφτερντάρη της Κρήτης AhmedEfendi με ημερομηνία 9 Απριλίου 1674. Καταγράφονται δύο σπίτια κοντά στο τζαμί (mescid) του Balta Ahmed Ağa. Το ένα έχει έξι πηγάδια και το άλλο δέκα πηγάδια και αφιερώνονται για τη συντήρηση της κρήνης τζαμιού (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 225-226, αρ. 367).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 10 Απριλίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του Σουλτανικού Τζαμιού και περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο αρχιμουεζίνης του Σουλτανικού Τζαμιού Mehmed Efendi, γιος του Ali, και αγοραστής ο Mustafa Bey, γιος του Mehmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 222, αρ. 362).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 11 Απριλίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του Receb Ağa. Το σπίτι διαθέτει κήπο, δύο πηγάδια και αποχωρητήριο. Πωλητής είναι ο ιμάμης του τζαμιού (mescid) του Balta Ahmed Ağa Hüseyin Efendi, γιος του Husam, και αγοραστής ο Receb Beşe, γιος του Mehmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 223, αρ. 364).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 11 Απριλίου 1674 για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι έχει μισό πηγάδι Πωλητής είναι ο Αρμένιος παπά-Οσίπ, γιος του Μιρζά, και αγοραστές οι Ahmed Beşe,γιος Abdullah, και Mehmed Beşe, γιος Abdullah (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 227, αρ. 368).
Βλ. και Water in Crete.

Δίκη με ημερομηνία 12 Απριλίου 1674 (6 Μουχαρέμ 1085) για σπίτι που βρίσκεται στη συνοικία που έχει καταγραφεί στο κατάστιχο ως Κερά των Αγγέλων. Το οίκημα είναι γνωστό ως Αγία Αικατερίνη, έχει διαστάσεις 68 x 42 πήχεις και περιλαμβάνει πηγάδι. Αντίδικοι είναι οι Mahmud Beşe, γιος του Ahmed, και Hasan Ağa (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 174-175, αρ. 745· Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 228, αρ. 369). Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 3 Μαΐου 1674 (27 Μουχαρέμ 1085) την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Ahmed Beşe, γιος Abdullah, και αγοραστής ο İbrahim Beşe, γιος Abdullah (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 241, αρ. 394).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 6 Μαΐου 1674 (30 Μουχαρέμ 1085) για την πώληση σπιτιού που περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο εθελοντής της δεξιάς πτέρυγας στον Χάνδακα Mahmud Bey, γιος του Mehmed, και αγοραστής ο τσορμπατζής του 3ου λόχου του σώματος στον Χάνδακα Mustafa Ağa (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 244, αρ. 401).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 7-15 Μαΐου 1674 (1ο δεκαήμερο Σαφέρ 1085) για την πώληση σπιτιού που περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο γενίτσαρος του 33ου λόχου του σώματος των αυτοκρατορικών γενιτσάρων İsmail Beşe, γιος Abdullah, και αγοραστής ο εφέντης του ίδιου σώματος Abdurrahman Efendi, γιος του Mehmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 244-245, αρ. 402).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 26 Μαΐου 1674 (20 Σαφέρ 1085) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι έχει μισό μερίδιο πηγαδιού. Πωλητής είναι ο ιμάμης Hüseyin Efendi, γιος του Husam, και αγοραστής ο Mehmed, γιος του Mehmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 255-256, αρ. 423).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 20 Ιουνίου 1674 (16 Ρεμπιγιουλεβέλ 1085) για την πώληση σπιτιού. Το σπίτι έχει κήπο, τρία πηγάδια με νερό και τρεις γούρνες. Πωλητής είναι ο İbrahim Beşe, γιος του Şaban, του 64ου λόχου του σώματος των αυτοκρατορικών γενιτσάρων και αγοραστής ο Arslan Çavuş, γιος του Süleyman, τσαούσης του 49ου λόχου του ίδιου σώματος (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 286, αρ. 488).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 18 Ιουλίου 1674 (14 Ρεμπιουλαχίρ 1085) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του Σουλτανικού Τζαμιού. Το ακίνητο διαθέτει τέσσερα πηγάδια στο εξωτερικό τμήμα του και ένα πηγάδι, χαμάμ και δεξαμενή στο εσωτερικό τμήμα του. Πωλητής είναι ο Derviş Ağa, γιος του Mehmed, πρώην τοπτσήμπασης της σουλτανικής αυλής στη φρουρά του Χάνδακα και αγοραστής ο Osman Ağa, γιος του Hasan, μουτεβελής των βακουφιών του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa (Σταυρινίδης Β΄, 1976, σ. 177, αρ. 749· Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 296, αρ. 508).
Βλ. και Water in Crete.

Δίκη με ημερομηνία 17 Αυγούστου 1674 (15 Τζεμαζιγιελεβέλ 1085) για την κυριότητα σπιτιού. Το σπίτι βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του σουλτάνου İbrahim και περιλαμβάνει πηγάδι. Αντίδικοι είναιο Ali Bey, γιος του Bayram, εθελοντής της δεξιάς πτέρυγας στο Χάνδακα, και ο İbrahim Beşe,γιοςτου Hüseyin, γενίτσαρος του 61ου λόχου του σώματος των αυτοκρατορικών γενιτσάρων (Βαρούχακ.ά. 2008, σ. 308, αρ. 533).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 22 Σεπτεμβρίου 1674 (21 Τζεμαζιγελαχίρ 1085) για την πώληση σπιτιού, το οποίο περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο σπαχής Ahmed,γιος Abdullah, και αγοραστής ο Musli Beşe, γιος του Hasan Beşe (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 323, αρ. 561).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 23 Σεπτεμβρίου 1674 (22 Τζεμαζιγελαχίρ 1085) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι, με επτά ανώγεια και πέντε ισόγεια δωμάτια, διαθέτει δύο πηγάδια. Πωλητής είναι ο κεχαγιάς των ντόπιων τζεμπετζήδων Şaban, γιος του Mustafa, και αγοραστής ο κεχαγιάς των ντόπιων τοπτσήδων Ahmed, γιος Abdullah (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 322, αρ. 559).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 24 Σεπτεμβρίου 1674 (22 Τζεμαζιγελαχίρ 1085) που αφορά την πώληση σπιτιού στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι, που αποτελείται από ένα ανώγειο και ένα ισόγειο δωμάτιο, διαθέτει κοινόχρηστο πηγάδι. Πωλητής είναι ο Hüseyin, γιος του Hüsameddin Efendi, και αγοραστής ο Hüseyin Beşe (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 322, αρ. 560).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1674 (27 Ρετζέπ 1085) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του μετζιτιού του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Receb Odabaşı, γιος του İbrahim, και αγοραστής ο Hüseyin Bey γιος του Mehmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 332, αρ. 581).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 2 Νοεμβρίου 1674 (3 Σαμπάν 1085) για την πώληση ακινήτου που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι έχει πηγάδι. Πωλητής είναι ο μπουλούκμπασης της Τασλή Τάπιας Mehmed Bölükbaşı, γιος Abdullah, και αγοράστρια η Ayşe, κόρη Abdullah (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 335, αρ. 587).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 2 Ιανουαρίου 1675 (5 Σεβάλ 1085) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του σουλτάνου İbrahim. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι και στέρνα. Πωλητής είναι ο Ayyar Mustafa Beşe, γιος του Mehmed, και αγοραστής ο Şahin Ağa, αγάς της Ακ Τάπιας (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 257, αρ. 427).
Βλ. και Water in Crete.

Έγγραφο με ημερομηνία 4 Ιανουαρίου 1675 (7 Σεβάλ 1675) για τη δωρεά σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa. Το σπίτι έχει πηγάδι και χαμάμ. Δωρητής είναι ο Süleyman Ağa, γιος του Mehmed, αγάς των ντόπιων γενιτσάρων του Χάνδακα, και αποδέκτης ο μεγάλος βεζίρης Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 261, αρ. 436). Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 9 Ιουνίου 1684 (25 Τζεμαζιγελαχίρ 1095) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι περιλαμβάνει μισό πηγάδι. Πωλήτρια είναι η Hadice, κόρη του Ahmed, και αγοραστής ο Mustafa Beşe,γιος του Mehmed, πεζός στρατιώτης του 2ου λόχου του σώματος τον ντόπιων γενιτσάρων (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 523, αρ. 888).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 14 Ιουλίου 1684 (1 Σαμπάν 1095) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία Κεχαγιά Μπέη. Το σπίτι έχει δεξαμενή. Πωλήτρια είναι η Rabia και αγοραστής ο Ahmed Beşe, γιος Abdullah (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 538, αρ. 916).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 18 Νοεμβρίου 1684 (10 Ζιλχιτζέ 1095) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία Mahmud Kethüda. Το σπίτι έχει πηγάδι και κήπο. Πωλητής είναι ο Ahmed Beşe, γιος του Celil, και αγοραστής ο Μπογιατζής Κυριάκος, γιος του Γιάννη (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 555, αρ. 952).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο που συνήφθη κατά το διάστημα 9 Νοεμβρίου-8 Δεκεμβρίου 1684 (Ζιλχιτζέ 1095) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία Zulfıkar Ağa. Το σπίτι έχει πηγάδι. Πωλητής είναι ο πρώην αγάς των ντόπιων γενιτσάρων στον Χάνδακα Süleyman Ağa, γιος του Mehmed, και αγοραστής ο μπουλούκμπασης του φρούραρχου Mehmed Bölükbaşı, γιος του Hasan (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 556, αρ. 954).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 7 Ιανουαρίου 1685 (1 Σαφέρ 1096) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του μεγάλου βεζίρη Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa. Το σπίτι έχει πηγάδι. Πωλητής είναι ο İbrahim Çelebi και αγοράστρια η πρώην σύζυγός του Perihan, κόρη του Mehmed (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 630, αρ. 1083).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο που συνήφθη κατά το διάστημα 3 Ιουνίου-2 Ιουλίου 1685 (Ρετζέπ 1096) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του Σουλτανικού Τζαμιού. Το σπίτι έχει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Mahmud Çavuş και αγοράστρια η Rabia, κόρη Abdullah (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 618, αρ. 1059).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 29 Νοεμβρίου 1685 (2 Μουχαρέμ 1097) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι διαθέτει δύο πηγάδια. Πωλητής είναι ο Hasan Çavuş, γιος του Mahmud, και αγοραστής ο Hüseyin Bölükbaşı, γιος του Mehmed (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 620-621, αρ. 1064).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 4 Ιανουαρίου 1686 (8 Σαφέρ 1097) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία Mahmud Ağa. Το σπίτι έχει πηγάδι. Πωλήτρια είναι η Saliha, κόρη Abdullah, και αγοραστής ο γιος της Mehmed Beşe, γιος του Mehmed (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 646, αρ, 1116).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 6 Μαρτίου 1686 (10 Ρεμπιγιουλαχίρ 1097) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι έχει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Hızır Çavuş και αγοράστρια η σύζυγός του Raziye, κόρη Abdullah (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 654, αρ. 1133).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 6 Μαρτίου 1686 (10 Ρεμπιγιουλαχίρ 1097) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι έχει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Hüseyin Beşe, γιος του İbrahim, και αγοράστρια η σύζυγός του Ayşe, κόρη του Mehmed (Αϊβαλή κ.ά. 2010, σ. 654-655, αρ. 1134).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 20 Ιουλίου 1686 (28 Σαμπάν 1097) που αφορά τη διανομή των ιδιοκτησιακών μεριδίων εξ αδιαιρέτου κατεχόμενου σπιτιού στη συνοικία Zulfıkar Ağa. Το σπίτι έχει μισό μερίδιο σε πηγάδι. Ο κληροδότης είναι ο Ali Bölükbaşı και κληρονόμοι της περιούσιας του η σύζυγός του Ayşe, ο ενήλικος γιος του Hüseyin Bölükbaşı και ο ανήλικος İsmail (Αϊβαλήκ.ά. 2010, σ. 655-656, αρ. 1136).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 21 Φεβρουαρίου 1688 (18 Ρεμπιουλαχίρ 1099) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία İbrahim Ağa, το οποίο περιλαμβάνει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Ebu Bekir Çelebi, γιος του Memiş, και αγοραστής ο Hasan Dede, γιος του Mehmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 361-362, αρ. 658).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο που συνήφθη κατά το δεκαήμερο 24 Μαρτίου-2 Απριλίου 1688 (2ο δεκαήμερο Τζεμαζιγιελεβέλ 1099) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Διαθέτει κήπο, πηγάδι με νερό και αποχωρητήριο. Πωλητής είναι ο Mehmed Beşe, γιος του Mustafa, και αγοραστής ο Ahmed Bey, γιος Abdullah (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 392, αρ. 714).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 2 Νοεμβρίου 1688 (8 Μουχαρέμ 1100) για την πώληση σπιτιού που βρίσκεται στη συνοικία του AhmedPaşa. Το σπίτι έχει κήπο και πηγάδι. Πωλήτρια είναι η Ayşe, κόρη του Ali, και αγοραστής ο μουχζίρμπασης Mustafa Beşe, γιος του Hüseyin (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 393, αρ. 716).
Βλ. και Water in Crete.

Ιεροδικαστική καταχώρηση με ημερομηνία 3 Φεβρουαρίου 1689 (12 Ρεμπιουλαχίρ 1100) για την καταπάτηση σπιτιού, το οποίο βρίσκεται κοντά στην Χανιόπορτα. Το σπίτι έχει πηγάδι. Ενάγων είναι ο Γάλλος Ανδρέας και εναγόμενος ο Küçük Mustafa Beşe (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 425, αρ. 767).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 16 Φεβρουαρίου 1689 (25 Ρεμπιουλαχίρ 1100) για την πώληση σπιτιού το οποίο βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι με νερό και δεξαμενή. Πωλητής είναι ο Φραγκιάς, γιος του Γιάννη, και αγοραστής ο Ahmed Ağa, γιος του Mehmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 522, αρ. 934).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 19 Μαρτίου 1689 (27 Τζεμαζιγιελεβέλ 1100) για την πώληση σπιτιών, τα οποία βρίσκονται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του Balta Ahmed Ağa. Το ένα σπίτι περιλαμβάνει χαμάμ με αποδυτήριο, δύο πηγάδια, κρήνη και στέρνα και συνορεύει με μια κρήνη· το δεύτερο διαθέτει κρήνη και κήπο· και το τρίτο πηγάδι, τέσσερις κρήνες και κήπο. Πωλητές είναι ο Seyyid İsa Efendi, γιος του Seyyid Abdulfettah Efendi,και ο αδελφός του Seyyid Ali Efendi και αγοραστής ο ναΐπης του Χάνδακα Serdarzade Mehmed Efendi, γιος του Ali (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 448-449, αρ. 803).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 21 Ιουνίου 1689 (3 Ραμαζάν 1100) για την πώληση σπιτιού, το οποίο βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού της Βαλιντέ Σουλτάν. Το ακίνητο έχει στον εσωτερικό του χώρο δυο πηγάδια και στον εξωτερικό κήπο, ένα πηγάδι και δεξαμενή. Πωλήτρια είναι η Fatma, κόρη του Hasan Hoca, και αγοραστής ο ναΐπης του ναχιγέ Πεδιάδας Osman Efendi,γιοςτου Mehmed (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 449, αρ. 804).
Βλ. και Water in Crete.

Συμβόλαιο με ημερομηνία 17 Ιουλίου 1689 (29 Ραμαζάν 1100) για την πώληση σπιτιού, το οποίο βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του βεκίλ-ι χαρτζ Receb Ağa. Το σπίτι έχει πηγάδι. Πωλητής είναι ο Mustafa Beşe,γιος Abdullah, και αγοραστής ο γανωματής Γιώργης, γιος του Μιχάλη (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 488, αρ. 860).
Βλ. και Water in Crete.

Σύμφωνα με διαταγή του διοικητή του Χάνδακα Mehmed Paşa με ημερομηνία 7 Αυγούστου 1689 (20 Σεβάλ 1100), η οποία καταγράφηκε στις 12 Αυγούστου 1689 (25 Σεβάλ 1100), επειδή το νερό για τον κήπο του αγά των ντόπιων γενιτσάρων Süleyman Ağa δεν είναι αρκετό, δόθηκε μία μασούρα νερού από το πλεόνασμα της πηγής Κεμέρ Σουγιού που συμψηφίστηκε με το πλεόνασμα της πηγής Κουσακλί (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 481, αρ. 849). Σε άλλη καταχώριση με ημερομηνία 16 Αυγούστου 1689 (29 Σεβάλ 1689) διευκρινίζεται ότι ο κήπος αυτός βρίσκεται στην Αγά Καπουσού. Συγκεκριμένα καταγράφεται ότι ο αγάς των ντόπιων γενιτσάρων του Χάνδακα Süleyman Ağa δήλωσε ότι ο κήπος του ιδιόκτητου σπιτιού του στην Αγά Καπουσού, δηλαδή την έδρα του αγά των αυτοκρατορικών γενιτσάρων (πιθανολογείται πως εννοείται η συνοικία που πήρε το όνομά της από αυτό το κτίριο και όχι η ίδια η έδρα του αγά), δεν έχει καθόλου νερό με αποτέλεσμα να μην καλύπτονται οι ανάγκες της φρουράς του. Ο διοικητής του Χάνδακα Mehmed Paşa διέταξε να διοχετευτεί μία μασούρα νερό από το πλεόνασμα του υδραγωγείου (Βαρούχα κ.ά. 2008, σ. 500, αρ. 886). Ας σημειωθεί πως οι αυτοκρατορικοί και οι ντόπιοι γενίτσαροι δεν πρέπει να συγχέονται, καθώς πρόκειται για διαφορετικά στρατιωτικά σώματα με διαφορετικούς επικεφαλής.

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1719 (27 Ζιλκαντέ 1131) στην οποία καταγράφονται οι κρήνες, τα τζαμιά και τα άλλα ιδρύματα στα οποία διοχετεύεται νερό, σημειώνεται το πλυντήριο του el-Hac Ali Paşa. Ορίζεται ότι θα τροφοδοτείται με δύο μασούρες νερό (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974B΄, σ. 49)

Στην ίδια ιεροδικαστική καταχώρηση σημειώνονται και κατοικίες που είχαν τρεχούμενο νερό. Συγκεκριμένα σημειώνονται: μισή μασούρα για την κατοικία του Ahmed Ağa, μία μασούρα για την κατοικία τσορμπατζή Karanfilci Mustafa Ağa (σημειώνεται δυο φορές), δύο μασούρες για το σπίτι του el-Hac İsmail, μισή μασούρα για το σπίτι του el-Hac Osman, μία μασούρα για το σπίτι του Musa Efendi, μία μασούρα για το σπίτι του Mehmed Beşe, μισή μασούρα για τον κήπο του Kara Mustafa Ağa, μία μασούρα για το σπίτι του Mehmed Efendi, ιμάμη στο Ζουλφικάρ τζαμί, τρεις μασούρες για το σπίτι και τον κήπο του αλάη μπέη Mustafa Ağa, μισή μασούρα για το σπίτι και τον κήπο του Mehmed Ağa, μία μασούρα για το σπίτι του Nasuh Ağa, μίση μασούρα για το σπίτι του επόπτη του αντιπροσώπου του δημόσιου ύδατος Ömer Beşe, μία μασούρα για το σπίτι του Osman Beşe του 68^ου λόχου των αυτοκρατορικών γενιτσάρων, κατοίκου της συνοικίας Σουλτάν Ιμπραήμ, μία μασούρα για την κατοικία του Hüseyin Ağa του δεξιού τομέα των εθελοντών, μία μασούρα για το σπίτι του el-Hac Mustafa, τέως οντάμπαση των γιαμάκ, μία μασούρα για την κατοικία του κεχαγιά των ντόπιων γενιτσάρων Ali Efendi, μία μασούρα για τον κήπο της Saliha Hatun, μία μασούρα για το σπίτι του Ali Çelebi, μισή μασούρα για το σπίτι του αγά της Ακ Τάπιας İbrahim Ağa, μισή μασούρα για την κατοικία του es-Seyyid Mehmed, δύο μασούρες για το σπίτι του İbrahim Ağa, τέως αγά των ντόπιων γενιτσάρων, κατοίκου της συνοικίας Σουλτάν Ιμπραήμ. Ακόμα σημειώνεται μία μασούρα για τον κήπο και μία για το σπίτι των ορφανών του Taşcızade el-Hac Mustafa, μισή μασούρα για το σπίτι των ορφανών του Mustafa Ağa, κατοίκου της συνοικίας Μπαλτά και μία μασούρα για το σπίτι των ορφανών του τέως μουφτή (Σταυρινίδης Δ΄, 1984, σ. 48-51, αρ. 1974B΄).

Συμβόλαιο με ημερομηνία 4 Σεπτεμβρίου 1750 (2 Σεβάλ 1163) για την πώληση σαπωνοποιείου, το οποίο βρίσκεται στην εβραϊκή συνοικία. Το κτίριο έχει πολλούς χώρους και περιλαμβάνει πηγή νερού με δύο στόμια, στέρνα νερού, τρεις αχυροσκεπείς στέρνες, στέρνα για την κατασκευή σαπουνιού και τρία αποχωρητήρια. Πωλητής είναι ο Κωνσταντίνος Κουναλάκης, γιος του Γιώργη, και αγοράστρια η σύζυγός του Ανδριάνα, κόρη του Αναστάση (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 360, αρ. 752).
Βλ. και Water in Crete.

Δωρεά ακινήτου με ημερομηνία 13 Σεπτεμβρίου 1750 (11 Σεβάλ 1163). Το ακίνητο βρίσκεται στη συνοικία του Σουλτανικού Τζαμιού και περιλαμβάνει λουτρό, αποχωρητήριο και μία στέρνα. Δωρητής και πωλητής είναι ο Mehmed,γιος του Kantarcı Mehmed, και αποδέκτης και αγοραστής ο έμπορος İsmail Ağa (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 357, αρ. 748).
Βλ. και Water in Crete.

Δήλωση απαλλαγής κηδεμόνα από νομική ευθύνη με ημερομηνία 27 Νοεμβρίου 1750 (27 Ζιλχιτζέ 1163). Ανάμεσα στα περιουσιακά στοιχεία της κηδεμονευόμενης αδελφής του περιλαμβάνεται υδρευόμενο σπίτι με πολλά δωμάτια στη συνοικία του ντεφτερντάρη Ahmed Paşa. Το όνομα της κηδεμονευόμενης είναι Safiye, κόρη του Hacı Süleyman Ağa,και του αδερφού της Hacı Ahmed Ağa (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 375-376, αρ. 777).

Δίκη με ημερομηνία 8 Φεβρουαρίου 1751 (12 Ρεμπιουλαχίρ 1164) για την καταπάτηση σπιτιού, το οποίο βρίσκεται στη συνοικία Βαλιντέ Σουλτάν. Το σπίτι περιλαμβάνει χαμάμ, στέρνα και δεξαμενή. Ενάγων είναι ο Hüseyin Efendi, γιος του Hasan Efendi, και ενάγουσα η αδελφή του Fatma (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 391, αρ. 798).
Βλ. και Water in Crete.

Δικαστική διένεξη με ημερομηνία 2 Οκτωβρίου 1762 (13 Ρεμπιγιουλεβέλ 1176), στην οποία γίνεται αναφορά σε τρία βακουφικά σπίτια από τα οποία το πρώτο, το οποίο βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού του el-Hac Fındık Mehmed Paşa (συνοικία Περιβλέπτου), περιλαμβάνει μία δεξαμενή, το δεύτερο περιλαμβάνει χαμάμ με προθάλαμο και δικαίωμα σε μισή μασούρα νερό και τέλος το τρίτο συνορεύει με το προαναφερθέν χαμάμ και έχει αποχωρητήριο. Ενάγων είναι ο Mustafa Ağa,γιος του Ahmed, και εναγόμενη η Zeyneb, κόρη του Hüseyin (Σταυρινίδης Ε΄ 1985, σ. 209, αρ. 2779· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 427-428, αρ. 859).
Βλ. και Water in Crete.

Δωρεά σπιτιού με ημερομηνία 30 Δεκεμβρίου 1762 (13 Τζεμαζιγελαχίρ 1176). Το ακίνητο βρίσκεται στη συνοικία του τζαμιού (mescid) του Balta Ahmed Ağa και περιλαμβάνει πηγάδι, δεξαμενή, αποχωρητήριο και λουτρό. Δωρήτρια είναι η Hadice, κόρη του Hüseyin, και αποδέκτης ο γαμπρός της Mustafa Beşe, γιος του Ali (Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 438, αρ. 876).
Βλ. και Water in Crete.

Αφιέρωση σπιτιού στη μονή του Αγίου Μηνά με ημερομηνία 23 Οκτωβρίου 1763 (15 Ρεμπιουλαχίρ 1177). Το σπίτι βρίσκεται στη συνοικία el-Hac Fındık Mehmed Paşa (συνοικία Περιβλέπτου) και διαθέτει πηγάδι με νερό, στέρνα και δεξαμενή. Αφιερώτρια είναι η Μαργαρίτα, κόρη του Γιώργη Τοπουκλού (Σταυρινίδης Ε΄, 1985, αρ. 2798, σ. 223-224· Καραντζίκου – Φωτεινού 2003, σ. 454, αρ. 901).
Βλ. και Water in Crete.

Η κρήνη του Sarholıoğlu καταγράφεται σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178), μαζί με την κατοικία του ίδιου. Σημειώνεται ότι η κρήνη και το σπίτι υδροδοτούνταν με τρεις μασούρες νερό (Σταυρινίδης E΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816).
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.

Ακόμα στην καταχώρηση με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1764 (1 Τζεμαζιγιελεβέλ 1178) σημειώνεται ότι ο κήπος και η κατοικία του Çorolooğlı υδροδοτούνταν με δυο μασούρες νερό, ο κήπος και το ακίνητο του σολ κολ αγασί με δυο μασούρες, με μια μασούρα νερό το σπίτι του Kalıpsızoğlu el-Hac İsmail, με μισή μασούρα νερό ο κήπος του Kalıpsızzade el-Hac İbrahim, με τρεις μασούρες νερό ο κήπος και η κατοικία του τελωνειακού Mehmed Ağa, με δυο μασούρες νερό ο κήπος του Bedrî Efendi, με δυόμιση μασούρες νερό ο κήπος του Kapucıoğlu (Σταυρινίδης E΄, 1985, σ. 239-242, αρ. 2816).

Έγγραφο διανομής περιουσίας στους κληρονόμους θανόντος με ημερομηνία 24 Φεβρουαρίου 1781 (1 Ρεμπιουλεβέλ 1195). Μεταξύ των περιουσιακών στοιχείων του Mirasyediel-HacMehmedAğa, γιου του Osman, εκ των συνταξιούχων χασεκί των αυτοκρατορικών γενιτσάρων του Χάνδακα, καταγράφεται ακίνητο στη συνοικία του Σουλτανικού Τζαμιού που περιέχει πολλά σπίτια, κήπο, αυλή και λειτουργικό χαμάμ συνολικής αξίας 120.000 παράδων (ΤΑΗ 32, σ. 151-154).
Βλ. και Water in Crete.

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 14 Ιουνίου 1782 (3 Ρετζέπ 1196) αναφέρεται ακίνητο που περιέχει μεταξύ άλλων χαμάμ και τρεχούμενο νερό. Το ακίνητο βρίσκεται στη συνοικία του Σουλτανικού Τζαμιού. Το ακίνητο ανήκε στον Haseki el-Hac Ahmed Ağa και έχει κληροδοτηθεί σε μερίδια στους κληρονόμους του (ΤΑΗ 32, σ. 108-109).
Βλ. και Water in Crete.

Κρήνη του κονακιού του Zekerya Bey: Η κρήνη βρίσκεται στην αυλή του κονακιού του Zekerya Bey, που χρονολογείται στα τέλη του 19ου αιώνα, πριν από το 1893. Πίσω από την κρήνη υπάρχει μεγάλη κτιστή δεξαμενή, η οποία τροφοδοτούσε την κρήνη και το σιντριβάνι του κήπου (Σταυρινίδης 1969, αρ. 3· ΜΗΒΑΣ 1972, αρ. 2· Τζομπανάκη 2000, σ. 139.)
Βλ. και Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete.