Ρέθυμνο

Η παλιά πόλη του Ρεθύμνου σχεδόν οριοθετείται από δύο, καλυμμένα σήμερα, ρέματα: αυτό της οδού Κριάρη στα δυτικά και τον χείμαρρο Καμαράκη, στην οδό Βάρδα Καλλέργη, στα ανατολικά. Επιπλέον, περισσότερα από δεκαπέντε ρέματα χύνονταν άλλοτε στη θάλασσα στην περιοχή από τον Κουμπέ μέχρι τον ποταμό Πλατανιά (βλ. Historical Crete)

Οι πληροφορίες για το σύστημα υδροδότησης του Ρεθύμνου κατά τη βενετική περίοδο είναι λιγοστές και περιορίζονται στις τελευταίες δεκαετίες της. Γνωρίζουμε ότι οι πηγές που τροφοδοτούσαν το Ρέθυμνο βρίσκονταν έξω από την οχυρωμένη πόλη. H πηγή των Αθανάτων ήταν μικρή πηγή στην περιοχή ανάμεσα στη Σχολή Χωροφυλακής και στο Μουσικό Γυμνάσιο-Λύκειο. Η «μάνα του νερού» βρίσκεται στο λόφο του Εβλιγιά, στα νότια της πόλης, και ήταν η πηγή που κυρίως αξιοποιήθηκε στη διάρκεια των αιώνων, όπως επιβεβαιώνεται από πολλές μαρτυρίες του τέλους του 16^ου και του 17^ου αιώνα (Πετρακάκη 2008, σ. 150-151). Το πρώτο δίκτυο υδροδότησης της πόλης ήταν περιορισμένο. Αγωγός οδηγούσε το νερό από τον λόφο του Εβλιγιά μέσα από την Porta Guora (Μεγάλη Πόρτα) στην κεντρική δημόσια κρήνη. Το δίκτυο ύδρευσης δηλαδή ταυτιζόταν με τον κεντρικό οδικό άξονα του Ρεθύμνου, τη σημερινή οδό Εθνικής Αντιστάσεως. Πηγάδια και λιγοστές δεξαμενές χρησιμοποιούνταν για τις ανάγκες ύδρευσης της πόλης. Επίσης δεξαμενές κατασκευάστηκαν για την υδροδότηση της Φορτέτζας.

Λιγοστές είναι και οι πληροφορίες για την υδροδότηση της πόλης κατά τον πρώτο αιώνα της οθωμανικής περιόδου. Είναι πάντως βέβαιο πως η ίδρυση τζαμιών, τα οποία διέθεταν κρήνες, σήμαινε ότι τα σημεία πρόσβασης σε νερό μέσα στην πόλη πολλαπλασιάστηκαν. Το 1648 οι Οθωμανοί κατασκεύασαν νέα δεξαμενή στον χώρο του τζαμιού του Veli Paşa και επισκεύασαν το δίκτυο υδροδότησης (Ανδροβιτσανέα 2017, σ. 14). Το 1700 ο περιηγητής Joseph Pitton de Tournefort ανέφερε ότι η πόλη υδροδοτείται από μια πηγή που απέχει ένα τέταρτο λεύγας προς το νότο και ότι το νερό αυτό διοχετεύεται στο Ρέθυμνο έχοντας ωστόσο μεγάλες διαρροές (Tournefort 2003, σ. 47). Σε προβλήματα στο δίκτυο υδροδότησης αναφέρεται και έγγραφο με ημερομηνία 11 Φεβρουαρίου 1861. Σε αυτό καταγράφεται η ανάγκη για απομάκρυνση των χωμάτων που συγκεντρώθηκαν από τις συνεχείς βροχές στους αγωγούς από όπου διέρχεται τρεχούμενο νερό από την τάφρο του φρουρίου Ρεθύμνου, καθώς ζημιώνεται η αγορά (ΒΟΑ, A.}MKT.MVL. 124/90, H-30-07-1277).

Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, έγιναν σημαντικά έργα στο πεδίο της ύδρευσης της πόλης. Καταρχάς, κατασκευάστηκαν πέντε τουλάχιστον νέες κρήνες. Από αυτές οι τέσσερις κατασκευάστηκαν το 1863/64 και η πέμπτη το 1882 (Ανδροβιτσανέα 2017, σ. 22-23). Επιπλέον, το 1893 ολοκληρώθηκε η κατασκευή νέου υδραγωγείου με την οικοδόμηση νέας δεξαμενής, ενώ οι πήλινοι σωλήνες αντικαταστάθηκαν από μολύβδινους και το δίκτυο των αγωγών επεκτάθηκε. Το σχέδιο του δικτύου ύδρευσης του μηχανικού του έργου Μιχαήλ Σαββάκη διατηρείται μέχρι σήμερα, αν και σε κακή κατάσταση. Βασισμένη σε αυτό το σχέδιο η Άννα Ανδροβιτσανέα έδειξε ότι το δίκτυο των αγωγών διέσχιζε τις οδούς Αρκαδίου, Εθνικής Αντιστάσεως Νικηφόρου Φωκά, Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, Μανιουδάκη, Βερνάρδου, Αραμπατζόγλου, Κορωναίου, Πρεβελάκη και Μακεδονίας (Ανδροβιτσανέα 2017, σ. 14, 19, εικ. 14). Η διαχείριση του υδραγωγείου γινόταν από το Εφκαφείο (Εφκάφι) Ρεθύμνης, στο οποίο και υπαγόταν ως βακουφικό έργο. Κάθε νοικοκυριό που ήθελε να συνδεθεί με το υδραγωγείο ώστε να έχει πρόσβαση σε τρεχούμενο νερό έπρεπε να καταβάλει 200 δραχμές για μία μασούρα νερό και 100 για μισή μασούρα. Δεν είναι σαφές πόσα νοικοκυριά μπορούσε να εξυπηρετήσει το κεντρικό δίκτυο υδροδότησης ούτε πόσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συνδεθούν με αυτό (Παπαδάκης 2005 σ. 63-69∙ Αναδροβιτσανέα 2017, σ. 17).

Υδραγωγεία

Υδραγωγείο 16ου-17ου αιώνα: Σε σχέδιο της πόλης του Ρεθύμνου του Francesco Basilicata σημειώνεται ο αγωγός «condutto della fontana» μέσω του οποίου μεταφερόταν νερό στην πόλη (Basilicata, αρ. IX). Ο αγωγός ξεκινούσε από τα νοτιοανατολικά της βενετικής πόλης, από τον λόφο του Εβλιγιά, και διέσχιζε το τείχος κοντά στην Porta Guora (Μεγάλη Πόρτα) (Δημακόπουλος 1970, σ. 325-326). Ο Basilicata αναφέρει επίσης πως στο κέντρο του Ρεθύμνου υπάρχει μια πολύ όμορφη κρήνη, το νερό της οποίας ερχόταν από έξω από την πόλη, από απόσταση 525 βημάτων (Σπανάκης V, 1960, σ. 101). Πιθανότατα η θέση ταυτίζεται με την πηγή του San Zuanne (Αγίου Ιωάννη), η οποία σημειώνεται και σε κείμενο του 1591, όπου αναφέρεται πως η πηγή είχε πάθει σοβαρές ζημιές λόγω βροχοπτώσεων (Gerola IV σ. 31, υποσ. 1∙ Δημακόπουλος 1970, σ. 325). Το 1602 ο βενετός γενικός προνοητής Benetto Moro αναφέρει πως η πόλη του Ρεθύμνου υδροδοτείται από πηγή που βρίσκεται μισό μίλι μακριά (Σπανάκης IV, 1958, σ. 43). Η όδευση του βενετικού υδραγωγείου από τον λόφο του Εβλιγιά σε πηγάδι κοντά στη Μεγάλη Πόρτα και στην κρήνη Rimondi αποτυπώνεται στον χάρτη του Ρεθύμνου του 1690 του φλαμανδού χαράκτη Jacob Peeters (Ανδροβιτσανέα 2017, σ. 12-13).

Υδραγωγείο Μασταμπά: Στον Μασταμπά, κοντά στο τζαμί του Veli Paşa, στο σημερινό Παλαιοντολογικό Μουσείο, βρίσκεται η δεξαμενή ύδρευσης του Ρεθύμνου. Αποτελείται από δρομικό καμαροσκέπαστο χώρο και μικρότερο εγκάρσιο χώρο. Κατασκευάστηκε το 1648, αλλά ανακατασκευάστηκε ριζικά κατά τα έτη 1892-93, όταν γενικός διοικητής της Κρήτης ήταν ο Mahmud Celaleddin Paşa και διοικητής του Ρεθύμνου ήταν ο Nusret Bey Sermet Ağazade από τα Χανιά. Η δεξαμενή του τέλους του 19ου αιώνα έχει χωρητικότητα 702 κυβικά μέτρα. Ταυτόχρονα με την ανακατασκευή της δεξαμενής επεκτάθηκε το δίκτυο υδροδότησης της πόλης με νέους χαλύβδινους σωλήνες, οι οποίοι αντικατέστησαν τους παλιούς πήλινους. Το συνολικό μήκος του δικτύου έφτασε τα 3.530 μέτρα. Η ανακατασκευή της δεξαμενής και του δικτύου πραγματοποιήθηκε από τον μηχανικό της Γενικής Διοίκησης Κρήτης Μιχάλη Σαββάκη. Η κατασκευή του δικτύου διήρκεσε 17 μήνες και κόστισε 10.000 χρυσές οθωμανικές λίρες. Δύο μαρμάρινες επιγραφές επιβεβαιώνουν την κατασκευή και την ανακατασκευή της κρήνης. Στην επιγραφή πάνω από την είσοδο αναγράφεται: «Χρονολογία κατάκτησης του Ρεθύμνου: 1055 [1645/46] - Abdülhamid Han γιος Abdülmecid, πάντοτε νικητής, γαζής - Χρονολογία κατασκευής της δεξαμενής: 1310 [1892/93] - Αυτό το γλυκό νερό, χάρη στο οποίο ζει το Ρέθυμνο, είναι βακούφι (αφιέρωμα) και ευαγές ίδρυμα του πορθητή του Ρεθύμνου, του αοίδιμου σουλτάνου İbrahim Han. Ας τον συγχωρεί [ο Θεός]. Για την ψυχή του που αγαλλιάζει, [ας διαβάζεται], με τη χάρη του Θεού, η φάτιχα». Η δεύτερη επιγραφή βρίσκεται στον βόρειο τοίχο της δεξαμενής και είναι μερικώς κατεστραμμένη. Σε αυτήν αναγράφεται: «Abdülhamid Han, γιος του Abdülmecid, πάντοτε νικητής, γαζής. [...] Αυτό το νέο κτίριο λύτρωσε τους διψασμένους του Ρεθύμνου όπως η δεξαμενή του Κεβσέρ [λυτρώνει τους πιστούς από τη δίψα στον παράδεισο]. Το λαμπρό χρονόγραμμά του το συνέθεσε ο Celal [ενώ είχε διοριστεί] στη Γενική Διοίκηση: Η δεξαμενή με το νερό της ζωής για τους διψασμένους! 1310 [1892/93]. Θεμελιώθηκε εκ νέου και αποπερατώθηκε επί διοικητή Ρεθύμνου Nusret Bey Sermet Ağazade από τα Χανιά» (Παπαδάκης 1896, σ. 109-114∙ Παπιομύτογλου 1990, σ. 17-20∙ Παπαδάκης 2005, σ. 158-162∙ Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών∙ Ανδροβιτσανέα 2017, σ. 14-18. Βλ. και Water in Crete).

Υδραγωγείο Κουμπέ: Στον Κουμπέ υπήρχε πηγή νερού, το οποίο θεωρούνταν υγιεινό και για αυτό μεταφερόταν με σταμνιά στο Ρέθυμνο μέχρι και μετά τα μέσα του 20ού αιώνα (Πετρακάκη 2008, σ. 150). Ο Giuseppe Gerola (1932-1940) αναφέρει υπόγειο υδραγωγείο κατασκευασμένο από πέτρες λαξευμένες σε πολυγωνικό σχήμα, το οποίο έφερνε νερό από την θέση Κουμπέ στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη (Gerola IV, σ. 32). Ωστόσο, η ύπαρξη υδαταγωγού από αυτή τη θέση δεν μοιάζει πιθανή (Δημακόπουλος 1970 σ. 325).

Δεξαμενές

Ο βενετός γενικός προνοητής Zuanne Mocenigo αναφέρει, σε έκθεσή του το 1589, ότι κατασκεύασε στο Ρέθυμνο δύο δεξαμενές, εξηγώντας πως, παρόλο που η πόλη αυτή έχει τα περισσότερα νερά στην Κρήτη, σε περίπτωση πολιορκίας θα υποφέρει από λειψυδρία (Σπανάκης Ι, 1940, σ. 152-153). Ο γενικός προνοητής Benetto Moro αναφέρει ότι στο φρούριο (Φορτέτζα) υπάρχουν δεξαμενές, τις οποίες φρόντισε να επιδιορθώσει (Σπανάκης IV, 1958, σ. 43).

Κρήνες

Κρήνη Rimondi: Η κρήνη Rimondi βρίσκεται στο κέντρο της παλιάς πόλης, κοντά στη λότζια. Οικοδομήθηκε το 1626 με τη φροντίδα του βενετού ρέκτορα Alvise Rimondi στην θέση παλιότερης κρήνης. Η πρόσοψη της κρήνης είναι χτισμένη με ισόδομο σύστημα. Τέσσερις ημικιονίσκοι χωρίζουν την πρόσοψη σε τρία μέρη. Σε καθένα από αυτά προβάλλει από μια πλάκα με ανάγλυφο τερατόμορφο προσωπείο. Το νερό ρέει από τα στόματα των τεράτων. Πάνω από τον κεντρικό κρουνό ανοίγεται μικρή κόγχη και πάνω από αυτήν έχει εντοιχιστεί το οικόσημο του Rimondi. Οι κίονες υποβαστάζουν επιστύλιο, ζώνη, γείσο και επίστεψη. Στη ζώνη σώζεται μερικώς λατινική επιγραφή: ...ICAE LIBERALITATIS IONTES IN... Η επιγραφή συμπληρώνεται ως εξής: [ALOISIUS RIMONDI RECTOR PUBL]ICAE LIBERALITATIS FONTES IN[STAURAVIT], δηλαδή «Ο ρέκτωρ Alvise Rimondi της κοινής γενναιοδωρίας τις πηγές ανανέωσε» (Αλεξίου 2009, σ. 226-227). Το πρώτο τμήμα της επιγραφής θα αναπτυσσόταν πάνω από το σωζόμενο τμήμα. Η ανώτερη αυτή ζώνη της κρήνης καταστράφηκε με τη δόμηση θόλου κατά την οθωμανική εποχή. O θόλος στηριζόταν σε οξυκόρυφα τόξα. Σήμερα σώζεται το ανατολικό τόξο και μικρό τμήμα του νότιου τόξου. Ο νοτιοανατολικός πεσσός, κοινός για τα δύο τόξα, κοσμείται με ανάγλυφο alem, πάνω τμήμα τεμένους με ημισέληνο. Το υπόλοιπο τμήμα της οθωμανικής κατασκευής κατεδαφίστηκε για τη διάνοιξη του δρόμου στα τέλη της δεκαετίας του 1940 (Βαρθαλίτου, υπό έκδοση). Ο οθωμανός αξιωματούχος και περιηγητής Evliya Çelebi την αναφέρει το 1669 ως «βασιλική κρήνη» (kral çeşmesi) και περιγράφει με θαυμασμό αλλά και υπερβολή τη γλυπτή διακόσμησή της (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών· Digital Crete: Βενετική εποχή-Γλυπτική και Water in Crete).

Κρήνη στην οδό Νικηφόρου Φωκά 93: Στην πρόσοψη κτιρίου στην οδό Νικηφόρου Φωκά 93 (Μακρύ Στενό) βρίσκονται εντοιχισμένα αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία πιθανότατα προέρχονται από κρήνη (Βαρθαλίτου, υπό έκδοση).

Κρήνη στην οδό Νικηφόρου Φωκά 63: Κρήνη κτισμένη σε τοίχο σπιτιού στο μέσο περίπου της οδού Νικηφόρου Φωκά (Μακρύ Στενό). Η κρήνη έχει τετράγωνη πρόσοψη κτισμένη με ισόδομο σύστημα. Δεν φέρει ανάγλυφη διακόσμηση εκτός από τις επάλληλες κοιλόκυρτες ζώνες που πλαισιώνουν το τετράγωνο της πρόσοψης. Επιστέφεται με γείσο το οποίο επίσης διαμορφώνεται από κοιλόκυρτες ζώνες. Στο κέντρο, λίγο πάνω από το μέσο, υπάρχει ορθογώνιο πεδίο κενό, μάλλον για την υποδοχή επιγραφής (Μαλαγάρη – Στρατιδάκης, 1995, σ. 23· Digital Crete: στα χρόνια των Οθωμανών· Water in Crete· Βαρθαλίτου υπό έκδοση).

Κρήνη μεστζιτιού στη συνοικία της Λότζιας δίπλα στην παραλία: Στις 25 Απριλίου 1655 (18 Τζεμαζιγελαχίρ 1065) ο el-Hac İbrahim Ağa αιτήθηκε την ανέγερση μεστζιτιού, δηλαδή μικρότερου τζαμιού, στη συνοικία της Λότζιας δίπλα στην παραλία έχοντας εξασφαλίσει σχετικό σουλτανικό διάταγμα. Το τέμενος συνόρευε με αγωγό κρήνης με τρεχούμενο νερό που ερχόταν από την αγορά. Αναφέρεται, μεταξύ άλλων, η κατασκευή βρύσης και τουαλέτας και η εκτροπή μιας μασούρας νερού από τη συνοικία για τις ανάγκες του κτιρίου (Oğuz 2002, σ. 203, αρ. 130· Water in Crete).

Κρήνη στο τζαμί του Kara Musa Paşa: Το τζαμί του Kαρά Μουσά πασά κατασκευάστηκε στα τέλη του 17ου αιώνα, στη θέση της λατινικής μονής της Αγίας Βαρβάρας του τάγματος των Δομινικανών. Στη βορειανατολική γωνία της αυλής του υπάρχει τετράπλευρη θολωτή δεξαμενή νερού με κρουνούς κρήνης στις δύο όψεις της (Μαλαγάρη –  Στρατιδάκης 1995 σ. 23∙ Çam 2000, σ. 83). Στη βόρεια όψη της δεξαμενής, η οποία ταυτίζεται με τον εξωτερικό περίβολο του τζαμιού, κάτω από ημικυκλικό τόξο, υπήρχε ένας κρουνός. Σε αυτή την όψη υπήρχε μάλλον αφιερωματική ή κτητορική επιγραφή, όπως μας επιτρέπει να υποθέσουμε το ορθογώνιο κενό πάνω από τον κρουνό. Η κρήνη αυτή βρισκόταν στο δρόμο, έξω από το τζαμί, και φαίνεται πως εξυπηρετούσε κατοίκους και περαστικούς. Η νότια πλευρά της δεξαμενής βρίσκεται εντός του περιβόλου του τζαμιού στη στεγασμένη είσοδό του. Σε αυτήν την όψη υπήρχαν τρεις κρουνοί, όπως μαρτυρούν οι ελαφρά τοξωτές πλάκες που σώζονται κατά χώραν. Αυτή η κρήνη εξυπηρετούσε σαφώς τις ανάγκες των πιστών που εισέρχονταν στο τζαμί (Digital Crete: στα χρόνια των Οθωμανών· Water in Crete· Anastasopoulos 2016).

Κρήνη στο τζαμί της Βαλιντέ Σουλτάν: Το τζαμί της βαλιντέ σουλτάν Hadice Turhan, μητέρας του σουλτάνου Mehmed Δ΄, οικοδομήθηκε στα μέσα του 17ου αιώνα. Η πιθανότατα μεταγενέστερη κρήνη του τζαμιού βρίσκεται σήμερα στο εσωτερικό βιβλιοπωλείου στην οδό Βοσπόρου. Η πρόσοψη της κρήνης διαμορφώνεται από εννέα ημίπεσσους που υποστηρίζουν γείσο. Η επιφάνεια ανάμεσα στους ημίπεσσους χωρίζεται σε τετράγωνα και ορθογώνια. Στην ανώτερη ζώνη, μεταξύ των επίκρανων έχουν λαξευτεί ημισέληνοι και αστέρια. Στο κεντρικό διάχωρο η ημισέληνος είναι στραμμένη στα αριστερά και το αστέρι προβάλλει σε κυκλικό πεδίο. Στα υπόλοιπα διάχωρα η ημισέληνος στρέφεται προς τα πάνω, όπου και το αστέρι.

Κρήνη στη μονή Μεσαμπελίτισσας: Στη θέση του νεκροταφείου του Ρεθύμνου, επί της λεωφόρου Σταμαθιουδάκη, υπήρχε μοναστήρι (μονή Μεσαμπελίτισσας) κατά τη βενετική περίοδο και τεκές με τζαμί κατά την οθωμανική εποχή. Εκεί υπήρχε πολύγωνο «αναβρυτήριο» με πολλές κρήνες (Ψιλάκης 1900, σ. 73).

Κρήνες των γιων του Klabsarzade Yunus Ağa: Το 1863/64 οι γιοι του Klabsarzade Yunus Ağa, ο Edhem Bey και ο Kasım Bey, φρόντισαν για την ανέγερση τεσσάρων κρηνών στο Ρέθυμνο:

Α. Κρήνη στη βορειοδυτική γωνία του Δημοτικού Κήπου Ρεθύμνου. Μεταφέρθηκε εκεί μετά τη διάνοιξη της οδού Ηλιάκη. Από την κρήνη αυτή εξυπηρετούνταν οι λεπροί που ήταν εκτοπισμένοι κοντά στο μουσουλμανικό νεκροταφείο του Ρεθύμνου· για αυτό ονομαζόταν Μεσκηνόβρυση. Η κρήνη φέρει μαρμάρινη επιγραφή στην οποία δηλώνεται ο δωρητής και το έτος κατασκευής της: «Παλαιότερα δεν υπήρχε κρήνη σε αυτή τη συνοικία και οι κάτοικοί της βρίσκονταν σε ένδεια και αγωνιούσαν διαρκώς για να εξασφαλίσουν νερό. Ο Edhem Bey, γιος του Klabsarzade Yunus Ağa, έφτιαξε μια κρήνη για να δοξάσει το Θεό, επιθυμώντας ανταμοιβή και την άφεσή Του. Όσοι πίνουν από αυτό το νερό, ας τον μνημονεύουν με μια φάτιχα· ο Κύριος των δωρεών [ο Θεός] ας τον ανταμείψει στον παράδεισο. Το έντεχνο ημιστίχιο χρονόγραμμα: πιες τρεχούμενο νερό από αυτή τη σαγηνευτική κρήνη για την αγάπη του Θεού! 1280 [από την Εγίρα] [1863/64]» (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Η επιγραφή στέφεται με ανάγλυφο φυτικό διάκοσμο, συγκεκριμένα με καλάθι με καρπούς από το οποίο εκκινούν συμμετρικά ελισσόμενοι βλαστοί (Μαλαγάρη – Στρατιδάκης 1995, σ. 23∙ Çam 2000, σ. 90· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών· Water in Crete).

Β. Κρήνη στην πλατεία στη συμβολή των οδών Ρήγα Φεραίου και Πρεβελάκη, που μεταφέρθηκε από τη συμβολή των οδών Ψιλλάκη και Πατριάρχου Γρηγορίου, όπου και πάλι είχε μεταφερθεί κατά τη διάνοιξη της οδού Ψιλλάκη. Η κρήνη είναι ορθογώνια με τέσσερις ραδινές τοξωτές εσοχές και φέρει ψηλή τραπεζοειδή επίστεψη όπου έχει ενσωματωθεί η μαρμάρινη πλάκα με την επιγραφή. Η πλάκα είναι σπασμένη στις δύο γωνίες της βάσης και στη δεξιά πλευρά της επίστεψης. Το κείμενο της επιγραφής είναι το ίδιο με αυτό της κρήνης στον Δημοτικό Κήπο (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών). Διαφορετικός είναι ο φυτικός διάκοσμος, ο οποίος αποτελείται από δύο μεγάλους ρόδακες και συμμετρικά ελισσόμενες ταινίες (Μαλαγάρη – Στρατιδάκης  1995, σ. 22∙ Çam 2000, σ. 88· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών· Water in Crete).

Γ. Κρήνη στην οδό Πατριάρχου Γρηγορίου 25-27, σε τοξωτή εσοχή. Πάνω από το τόξο έχει εντοιχιστεί μαρμάρινη επιγραφή μέσα σε ασβεστολιθικό πλαίσιο. Η επιγραφή διαφοροποιείται από τις προηγούμενες μόνο ως προς το όνομα του δωρητή, που είναι ο άλλος γιος του Klabsarzade Yunus Ağa, ο Kasım Bey. Η επιγραφή στέφεται με ανάγλυφο διάκοσμο από ανθοφόρους και φυλλοφόρους βλαστούς, οι οποίοι ελίσσονται συμμετρικά (Μαλαγάρη – Στρατιδάκης  1995, σ. 22∙ Çam 2000, σ. 90· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών· Water in Crete).

Δ. Κρήνη με δεξαμενή στη συμβολή των οδών Κορωναίου και Σμύρνης, δίπλα στο τζαμί που είναι γνωστό ως Yahya İbrahim (ναός Αγίας Σοφίας). Η κρήνη έχει κρουνούς στις δύο όψεις της δεξαμενής μέσα σε τοξωτές εσοχές (τρεις κάτω από την καμάρα επί της οδού Σμύρνης και δύο επί της οδού Κορωναίου). Είναι χτισμένη με μεγάλους ορθογωνισμένους ασβεστόλιθους. Πάνω από την τοξωτή εσοχή επί της οδού Κορωναίου, έχει τοποθετηθεί μαρμάρινη επιγραφή, μέσα σε απλό ασβεστολιθικό πλαίσιο. Η επιγραφή, πανομοιότυπη με τις προηγούμενες, δηλώνει την κατασκευή της κρήνης από τον Kasım Bey, γιο του Klabsarzade Yunus Ağa· διαφοροποιείται μόνο ως προς τον φυτικό διάκοσμο. Δεξιά της κρήνης είναι εντοιχισμένη μικρών διαστάσεων παλιότερη επιγραφή σε γκρίζο πέτρωμα που αναφέρει: «Η φάτιχα για την ψυχή του φιλάνθρωπου και ευεργέτη για την αγάπη του Θεού Gazzazoğlu Osman Ağa. 5 Ρεμπιγιουλεβέλ έτους 1210 [19 Σεπτεμβρίου 1795]» (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών ). Από τη λακωνική διατύπωση δεν γίνεται σαφές αν η ευεργεσία στην οποία αναφέρεται αυτή η επιγραφή είναι ή όχι η κατασκευή της κρήνης-δεξαμενής. Σε κάθε περίπτωση, είναι πιθανό η κρήνη να κατασκευάστηκε ακόμη νωρίτερα, κατά την ίδρυση του τζαμιού (Μαλαγάρη – Στρατιδάκης  1995, σ. 23∙ Çam 2000, σ. 89· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών και Water in Crete).

Κρήνη αστυνομικού τμήματος επί της οδού Μελισσηνού: Η κρήνη που βρίσκεται εντοιχισμένη στον χώρο του αστυνομικού τμήματος, επί της οδού Μελισσηνού, μεταφέρθηκε εκεί από την αρχική της θέση στην οδό Μελισσηνού 84. Κατασκευάστηκε το 1882 και υδροδοτούσε τη συνοικία Τσικούρ Μποστάν. Είναι χτισμένη με ισόδομους λίθους που στέφονται με γείσο. Φέρει μαρμάρινη ορθογώνια πλάκα με επιγραφή σε ωοειδές πλαίσιο. Η επιγραφή διαρθρώνεται σε τέσσερις στίχους και ο χώρος έξω από την επιγραφή κοσμείται με επιμήκη φύλλα σε χαμηλό ανάγλυφο. Στην επιγραφή δηλώνεται το έτος ίδρυσης της κρήνης και το όνομα του ιδρυτή: «Αυτός [ο Θεός]. Αυτό το μέρος χτίστηκε για να σβήσει τον πόθο του τρεχούμενου νερού. Τούτη η κρήνη κατασκευάστηκε ως νέο έργο επί Abiddin Bey. Αρχή Μουχαρέμ του έτους 1300 [12 Νοεμβρίου 1882]» (Μαλαγάρη – Στρατιδάκης  1995, σ. 22-23∙ Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών∙ Αχτύπη 2008, σ. 39).

Κρήνη Φιλαρέτου: Η κρήνη αυτή βρισκόταν κοντά στο πηγάδι της Μεγάλης Πόρτας. Καταστράφηκε στις αρχές του 20ού αιώνα (Πετρακάκη 2008, σ. 123· Στρατιδάκης 2014, σ. 84, 123).

Κρήνες στην οδό Μακεδονίας: Στην οδό Μακεδονίας υπήρχαν δύο κρήνες, οι οποίες καταστράφηκαν το 1958 (Πετρακάκη 2008, σ. 122· Στρατιδάκης 2014, σ. 85, 122).

Πηγάδια

Η «πηγάδα» ή «μεγάλη πηγάδα», το πηγάδι που βρίσκεται στην οδό Εθνικής Αντιστάσεως κοντά στη Μεγάλη Πόρτα, κατασκευάστηκε κατά τη βενετική περίοδο. Πρόκειται μάλλον για πηγάδι δεξαμενής από την οποία περνούσε το νερό που κατέληγε τελικά στην κεντρική κρήνη του Ρεθύμνου. Στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα οι κάτοικοι της περιοχής αντλούσαν νερό από το πηγάδι για «λάτρα», όπως δηλωνόταν σε επιγραφή δίπλα στο πηγάδι (Παπιομύτογλου 1999∙ Πετρακάκη 2008, σ. 151).

Ιδιωτικά πηγάδια υπήρχαν επίσης σε σπίτια.

Χαμάμ

Χαμάμ της Βαλιντέ Σουλτάν: Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 20-29 Μαρτίου 1654 (1-10 Τζεμαζιγιελεβέλ 1064) καταγράφεται συνοικία του χαμάμ της Βαλιντέ Σουλτάν (Valide Hamamı mahallesi). Σύμφωνα με την ίδια καταχώριση, στη συνοικία αυτή βρισκόταν το φραγκισκανικό μοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου, συνεπώς και το χαμάμ πρέπει να βρισκόταν εκεί γύρω (Oğuz 2002, σ. 213, αρ. 156).

Χαμάμ στην οδό Ραδαμάνθυος 25: Το δημόσιο χαμάμ της οδού Ραδαμάνθυος οικοδομήθηκε το 1894 από τον Sarızaki Hacı Hasan Efendi, γιο του el-Hac Mustafa, σύμφωνα με την επιγραφή που σώζεται στον χώρο που αποτελούσε το αποδυτήριο. Στην επιγραφή αναφέρεται σε μετάφραση: «Ω Θεέ! Αυτό το εξαίρετο θερμό λουτρό το κατασκεύασε ο Sarızaki Hacı Hasan Efendi, γιος του Hacı Mustafa. Οι εισερχόμενοι ας είναι πεντακάθαροι (ας ευχαριστηθούν). 1 Μουχαρέμ έτους 1312 [5 Ιουλίου 1894]» (Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών).

Πιθανόν για την κατασκευή του χαμάμ αξιοποιήθηκε παλιότερο κτίσμα. Αυτή η υπόθεση ενισχύεται από την ύπαρξη μακρόστενου διαδρόμου που οδηγεί στο κυρίως χαμάμ. Τα δύο βασικά διαμερίσματα (χλιαρό και θερμό) έχουν τετράγωνη κάτοψη και στεγάζονται με θόλους. Στον θερμό χώρο υπάρχουν μαρμάρινες γούρνες και στο κέντρο έδρανο για τις μαλάξεις. Ακολουθούν τρία μικρότερα ιδιαίτερα δωμάτια, επίσης θολοσκέπαστα (Κανετάκη 2004, σ. 266-267· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών· Water in Crete).

Χαμάμ στην οδό Νικηφόρου Φωκά 86: Μικρός προθάλαμος οδηγεί στον θολοσκέπαστο χώρο των αποδυτηρίων του δημόσιου χαμάμ στην οδό Νικηφόρου Φωκά 86 (Μακρύ Στενό). Ακολουθεί το χλιαρό διαμέρισμα, το οποίο έχει ορθογώνια κάτοψη και ημικυλινδρική κάλυψη. Στον θόλο ανοίγονταν 15 φωτιστικές οπές. Ο επόμενος, θερμός, χώρος έχει τετράγωνη κάτοψη και στεγάζεται με ημισφαιρικό θόλο. Σε αυτόν ανοίγονται 18 φωτιστικές οπές. Στο ανατολικό άκρο του λουτρού υπάρχουν δύο ακόμα μικρά ιδιωτικά δωμάτια· το ένα είναι τετράγωνο και καλύπτεται με ημισφαιρικό θόλο και το δεύτερο ορθογώνιο με ημικυλινδρικό θόλο. Το κτίριο μετατράπηκε σε αρτοποιείο το 1925. Ο φούρνος διατηρείται στον χώρο των αποδυτηρίων. Ακόμα, ανεγέρθηκε υπερκείμενη κατοικία καταστρέφοντας τον θόλο αυτού του διαμερίσματος (Κανετάκη 2004, σ. 263-265· Digital Crete: Στα χρόνια των Οθωμανών· Water in Crete).

Χαμάμ του Πασά: Σε ιεροδικαστική καταχώριση χωρίς ημερομηνία, η οποία όμως τοποθετείται με ασφάλεια στο έτος 1657, αναφέρεται αγοραπωλησία στη συνοικία του Πασά (πιθανότατα εννοείται ο Gazi Deli Hüseyin Paşa, επικεφαλής των στρατιωτικών δυνάμεων που κατέκτησαν το Ρέθυμνο το 1646). Το σπίτι που πωλείται στον Αρμένιο Μαράντ συνορεύει με το χαμάμ του Πασά από τη μια και με δημόσιο δρόμο από την άλλη πλευρά (Oğuz 2002, σ. 407, αρ. 817. Βλ. και Water in Crete).Το χαμάμ του Πασά αναφέρεται ως όριο πωλούμενου σπιτιού και σε άλλη ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 6-14 Φεβρουαρίου 1657 (21-29 Ρεμπιουλαχίρ 1067) (Oğuz 2002, σ. 368, αρ. 654· Water in Crete).

Μικρά ιδιωτικά χαμάμ υπήρχαν – και κάποια σώζονται ακόμα – σε σπίτια (για παράδειγμα, σε σπίτια στις οδούς Μίνωος 3 και Μ. Ρενιέρη 16, καθώς και σε ερειπωμένη κατοικία στη γωνία των οδών Νικηφόρου Φωκά και Μελισσηνού).

Κατοικίες

Στην οδό Πατελάρου 14 βρίσκεται ναός της βενετικής εποχής, ο οποίος ίσως ταυτίζεται με τον ναό του Αγίου Λαζάρου. Εντός της αυλής και σε επαφή με τον βόρειο τοίχο του ναού οικοδομήθηκε, πιθανότατα κατά την οθωμανική περίοδο, λίθινη κρήνη. Η κρήνη χαρακτηρίζεται από περίτεχνο και ιδιαίτερα πυκνό, φυτικό διάκοσμο σε χαμηλό ανάγλυφο (Βαρθαλίτου, υπό έκδοση).

Στην αυλή παλιού σπιτιού μουσουλμάνων στην οδό Πατελάρου σώζεται σιντριβάνι της οθωμανικής περιόδου. Το κτίριο αναπαλαιώθηκε το 2007 και λειτουργεί σήμερα ως μικρό ξενοδοχείο (Digital Crete: στα χρόνια των Οθωμανών· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση του δεκαήμερου 9-17 Αυγούστου 1651 (21-29 Σαμπάν 1061) αναφέρονται σπίτια δίπλα στη Φορτέτζα, τα οποία περιέχουν δύο πηγάδια. Τα σπίτια εγκαταλείφθηκαν μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Οθωμανούς (Oğuz 2002, σ. 435, αρ. 895· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 22 Νοεμβρίου-1 Δεκεμβρίου 1653 (1-10 Μουχαρέμ 1064) καταγράφεται το σπίτι με τα δύο πηγάδια στη συνοικία Hüseyin Ağa, το οποίο συνορεύει με δημόσιο δρόμο. Όταν το σπίτι έμεινε ακατοίκητο, καταγράφηκε ως σουλτανικό βακούφι. Εκμισθώνεται στον Yusuf Bey για 30 ριάλια γρόσια. Ο τελευταίος έχει την υποχρέωση να δίνει ετησίως 100 ακτσέ στο βακούφι ως τέλος για τη βακουφική γη στην οποία βρίσκεται το ακίνητο (Oğuz 2002, σ. 196· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 22 Νοεμβρίου-1 Δεκεμβρίου 1653 (1-10 Μουχαρέμ 1064) αναφέρονται ακίνητα που ανήκουν στους Μανώλη και Γιάννη Μακαρώνα και στον Μηλιώτη και βρίσκονται στη  συνοικία Βελί Αγά στο Μακρύ Στενό. Το πρώτο, το οποίο συνορεύει με δημόσιο δρόμο, περιέχει ένα πηγάδι και το δεύτερο ένα κατεστραμμένο πηγάδι. Όταν έμειναν ακατοίκητα, καταγράφηκαν ως σουλτανικά βακούφια και πουλήθηκαν στον Ali Bey για 40 ριάλια γρόσια. Επιπλέον, ο αγοραστής όφειλε να καταβάλλει ετήσιο τέλος για τη βακουφική γη (Oğuz 2002, σ. 260. Βλ. και Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 22 Νοεμβρίου-1 Δεκεμβρίου 1653 (1-10 Mουχαρέμ 1064) αναφέρεται σπίτι που ανήκε στον Φράγκο Μάρκο Φραντζέσκο Λομπάρντο και βρίσκεται στη  συνοικία Γιαλί. Το σπίτι περιέχει, μεταξύ άλλων, δύο πηγάδια και  συνορεύει με την θάλασσα από τη μια πλευρά και από δύο πλευρές με δημόσιο δρόμο. Όταν έμεινε ακατοίκητο, καταγράφηκε ως σουλτανικό βακούφι και, επειδή ήταν ερείπιο, κρίθηκε συμφέρον να πωληθεί. Αρχικά προσφέρθηκε στον καδή της Τυνησίας, αλλά αυτός δεν το δέχτηκε και έτσι πέρασε στην κατοχή του Mehmed Paşa για 80 ριάλια γρόσια και την υποχρέωση να καταβάλλει ετησίως 150 ακτσέ στο βακούφι ως τέλος για τη βακουφική γη στην οποία βρίσκεται το ακίνητο. Στις 23 Οκτωβρίου-1 Νοεμβρίου 1654 (11-20 Ζιλχιτζέ 1064) το σπίτι πωλήθηκε από τον Mehmed Paşa στον Musa Bey για 120 ριάλια γρόσια και την υποχρέωση να καταβάλλει τα 150 ακτσέ ετησίως στο σουλτανικό βακούφι (Oğuz 2002, σ. 276-277· Water in Crete).          

Σε ιεροδικαστική καταχώριση του Δεκεμβρίου 1653 (21-30 Μουχαρέμ 1064) αναφέρεται σπίτι με πηγάδι στη συνοικία Μακρύ Στενό. Το σπίτι ανήκε στον Μάρκο Ζαφιριέρα∙ συνορεύει από δύο πλευρές με δημόσιο δρόμο. Όταν έμεινε ακατοίκητο, καταγράφηκε ως σουλτανικό βακούφι. Πωλήθηκε στον γενίτσαρο Habib Beşe για 30 ριάλια γρόσια. Ο τελευταίος έχει την υποχρέωση να καταβάλλει ετησίως 50 ακτσέ στο βακούφι ως τέλος για τη βακουφική γη στην οποία βρίσκεται το ακίνητο (Oğuz 2002, σ. 190, αρ. 95).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση του Μαρτίου 1654 (1-10 Τζεμαζιγιελεβέλ 1064) σημειώνεται ότι το σπίτι του Γιάκο Καλλέργη διαθέτει κρήνη. Το σπίτι βρίσκεται στη συνοικία του χαμάμ της Βαλιντέ Σουλτάν (Valide Hamamı mahallesi) και συνορεύει από τη μια πλευρά με το μοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου και από την άλλη με δημόσιο δρόμο (Oğuz 2002, σ. 213-214, αρ. 156. Βλ. και Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 20-29 Μαρτίου 1654 (1-10 Τζεμαζιγιελεβέλ 1064) αναφέρεται το εγκαταλελειμμένο σπίτι του Τζώρτζη Μανολίσο στη συνοικία Veli Ağa. Το σπίτι συνορεύει από τη μια πλευρά με την εκκλησία Κυρία των Αγγέλων και από μια άλλη πλευρά με δημόσιο δρόμο. Στο σπίτι υπάρχει πηγάδι (Oğuz 2002, σ. 213-214, αρ. 156· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 20-29 Μαρτίου 1654 (1-10 Τζεμαζιγιελεβέλ 1064) αναφέρεται το εγκαταλελειμμένο σπίτι του Γιάννη Κοντομόρη, το οποίο βρίσκεται στη συνοικία Αγίου Νικολάου και περιέχει πηγάδι (Oğuz 2002, σ. 213-214, αρ 156. Βλ. και  Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 20-29 Μαρτίου 1654 (1-10 Τζεμαζιγιελεβέλ 1064) αναφέρεται σπίτι με πηγάδι στη συνοικία Λειβάδι, το οποίο ανήκε στον Νικόλα Αγιοσμάνο (Oğuz 2002, σ. 213-214, αρ 156·  Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία  20-29 Μαρτίου 1654 (1-10 Τζεμαζιγιελεβέλ 1064) αναφέρεται το εγκαταλελειμμένο σπίτι του Τζάνη Βάρη Ταστίγια στη συνοικία Αγίου Στεφάνου, το οποίο συνορεύει με δημόσιο δρόμο από τη μία πλευρά. Το σπίτι περιέχει πηγάδι (Oğuz 2002, σ. 213-214, αρ 156·Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 18 Μαΐου 1654 (1-10 Ρετζέπ 1064) σημειώνεται ότι στη συνοικία του τζαμιού του Πασά (Paşa Cami’i) υπάρχει σπίτι με πηγάδι, το οποίο συνορεύει με δημόσιο δρόμο. Το σπίτι ανήκε στον Μάρκο Ζαφιριέρα και όταν έμεινε ακατοίκητο, καταγράφηκε ως σουλτανικό βακούφι και πωλήθηκε στον αυτοκρατορικό γενίτσαρο Zulfıkar Beşe για 20 ριάλια γρόσια (Oğuz 2002, σ. 182-183, αρ. 72· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση του Ιουλίου 1654 (11-20 Ραμαζάν 1064) αναφέρεται ότι στη συνοικία της Αγίας Αικατερίνης υπάρχει σπίτι με πηγάδι που ανήκε στον Φράγκο Γιακουμή Τερτζή και συνορεύει με δημόσιο δρόμο. Όταν έμεινε ακατοίκητο, καταγράφηκε ως σουλτανικό βακούφι και πωλήθηκε στον Bayram Çavuş για 17 ριάλια γρόσια (Oğuz 2002, σ. 176, αρ. 50·  Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση χωρίς ημερομηνία (πιθανότατα του έτους 1654) αναφέρεται ότι στη συνοικία Hüseyin Paşa υπάρχει σπίτι που περιέχει πηγάδι και συνορεύει από δύο πλευρές με δημόσιο δρόμο. Το ακίνητο πωλήθηκε στον αυτοκρατορικό γενίτσαρο Osman Beşe για 20 ριάλια γρόσια (Oğuz 2002, σ. 186, αρ. 82·  Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση του Αυγούστου 1654 (1-10 Ραμαζάν 1064) αναφέρεται ότι υπάρχει σπίτι με πηγάδι στη συνοικία Μουσλί. Το σπίτι ανήκε στον Νικόλα Λομπάρντο και συνορεύει με δημόσιο δρόμο. Όταν έμεινε ακατοίκητο, καταγράφηκε ως σουλτανικό βακούφι και πουλήθηκε στον τοπτσήμπαση Mehmed Ağa για 40 ριάλια γρόσια (Oğuz 2002, σ. 188-189, αρ. 89· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση του τέλους Αυγούστου-αρχών Σεπτεμβρίου 1654 (Σεβάλ 1064) σημειώνεται σπίτι με πηγάδι στη συνοικία του τζαμιού του Πασά.  Το σπίτι ανήκε στον Φράγκο Τζανάκη Ξυλά, γιο του Λάριο. Όταν έμεινε ακατοίκητο, καταγράφηκε ως σουλτανικό βακούφι και πωλήθηκε στον Arab el-Hac Mehmed για 85 ριάλια γρόσια. Ο αγοραστής θα πλήρωνε τέλος για τη βακουφική γη στην οποία βρισκόταν το ακίνητο (Oğuz 2002, σ. 191-192, αρ. 98).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση του Σεπτεμβρίου 1654 (21-29 Σεβάλ 1064) αναφέρεται ακίνητο με δύο πηγάδια στη συνοικία Hüseyin Ağa. Το ακίνητο πωλείται, από τον Yusuf Bey στον Hüseyin Ağa για 110 ριάλια γρόσια (Oğuz 2002, σ. 197, αρ. 113∙ Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 13-22 Σεπτεμβρίου 1654 (1-10 Ζιλκαντέ 1064) αναφέρεται σπίτι, το οποίο περιέχει ένα λειτουργικό και ένα κατεστραμμένο πηγάδι. Βρίσκεται στη συνοικία Veli Ağa και συνορεύει από τις δύο πλευρές με δημόσιο δρόμο. Το σπίτι αυτό μαζί με άλλα ακίνητα πωλήθηκε από τον Ali Bey στον φούρναρη Θοδωρή για 65 ριάλια γρόσια. Επιπλέον, ο αγοραστής όφειλε να καταβάλλει ετήσιο τέλος για τη βακουφική γη (Oğuz 2002, σ. 263· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 13-22 Σεπτεμβρίου 1654 (1-10 Ζιλκαντέ 1064) αναφέρεται σπίτι με πηγάδι στη συνοικία Αγίου Αργυρίου. Το σπίτι συνορεύει από τη μια πλευρά με δημόσιο δρόμο και ανήκε στον Αντώνη Γκιοτσέ. Όταν έμεινε ακατοίκητο, καταγράφηκε ως σουλτανικό βακούφι και πουλήθηκε στον Muslı Beşe για 55 ριάλια γρόσια. Επιπλέον ο αγοραστής όφειλε να καταβάλλει ετήσιο τέλος στο σουλτανικό βακούφι (Oğuz 2002, σ. 273-274, αρ. 336· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 23 Σεπτεμβρίου-2 Οκτωβρίου 1654 (11-20 Ζιλκαντέ 1064) σημειώνεται ακίνητο στη συνοικία του Ντεφτερντάρ Πασά, το οποίο διαθέτει, μεταξύ άλλων, τέσσερα πηγάδια. Το εν λόγω ακίνητο πωλήθηκε για 40 ριάλια γρόσια στον Ahmed Bey και στον Mustafa Bey, που όφειλαν να καταβάλλουν και ετήσιο τέλος στο σουλτανικό βακούφι (Oğuz 2002, σ. 265-266, αρ. 311· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 23 Σεπτεμβρίου-2 Οκτωβρίου 1654 (11-20 Ζιλκαντέ 1064) αναφέρεται σπίτι με πηγάδι στη συνοικία Πασά Τζαμί, το οποίο διαθέτει πηγάδι. Το σπίτι πωλήθηκε από τον γενίτσαρο Zulfıkar Beşe στον γενίτσαρο Muslı Beşe για 28 ριάλια γρόσια (Oğuz 2002, σ. 269, αρ. 322·  Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 13-22 Οκτωβρίου 1654 (1-10 Ζιλχιτζέ 1064) αναφέρεται το σπίτι του Τζώρτζη Κανιόλα στη συνοικία Şeyh, το οποίο συνορεύει από τη μια πλευρά με δημόσιο δρόμο. Το σπίτι περιέχει πηγάδι. Όταν έμεινε ακατοίκητο, καταγράφηκε ως σουλτανικό βακούφι και πουλήθηκε στον κεχαγιά των αζάπηδων Receb Bey για 15 ριάλια γρόσια. Επιπλέον, ο αγοραστής όφειλε να καταβάλλει τέλος για τη βακουφική γη (Oğuz 2002, σ. 284-285, αρ. 374· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 21-30 Νοεμβρίου 1654 (11-20 Μουχαρέμ 1065) αναφέρεται σπίτι με πηγάδι στη συνοικία Şeyh, το οποίο συνορεύει με δημόσιο δρόμο. Το σπίτι πωλήθηκε για 45 ριάλια γρόσια στον Hüseyin Beşe, που έχει την υποχρέωση να καταβάλλει ετήσιο τέλος στο σουλτανικό βακούφι (Oğuz 2002, σ. 289-290, αρ. 389· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 1-10 Δεκεμβρίου 1654 (21-30 Μουχαρέμ 1065) αναφέρεται σπίτι με πηγάδι στη συνοικία  Τσουκούρ Μποστανί, το οποίο συνορεύει από τη μια πλευρά με δημόσιο δρόμο. Ο Halil Ağa πούλησε το σπίτι αυτό για 80 ριάλια γρόσια στον İbrahim Ağa, που οφείλει επίσης να καταβάλλει ετήσιο τέλος στο σουλτανικό βακούφι (Oğuz 2002, σ. 294, αρ. 405· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 9-18 Ιανουαρίου 1655 (1-10 Ρεμπιγιουλεβέλ 1065) καταγράφονται δύο σπίτια με δύο πηγάδια στη συνοικία Κάστελου. Τα σπίτια καταγράφηκαν ως σουλτανικό βακούφι και πουλήθηκαν στον Mehmed Paşa (Oğuz 2002, σ. 307, αρ. 459· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 8-17 Απριλίου 1655  (1-10 Τζεμαζιγελαχίρ 1065) αναφέρεται σπίτι με πηγάδι στη συνοικία  Τσίτσος του Ρεθύμνου. Τα σπίτι συνόρευε από δύο πλευρές με δημόσιο δρόμο. Πωλήθηκε από τον αζάπη Mehmed στον  Mustafa Bey για 24 ριάλια γρόσια (Oğuz 2002, σ. 226, αρ. 189· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση του δεκαημέρου 8-17 Απριλίου 1655  (1-10 Τζεμαζιγελαχίρ 1065) αναφέρεται σπίτι με πηγάδι στη συνοικία Αγίου Ανδρέα το οποίο συνόρευε με δημόσιο δρόμο από τρεις πλευρές. Το σπίτι ανήκε στον Τζανή Θοδωρή και στη συνέχεια στον Μουσταφά Σπαχή, ο οποίος έχει την υποχρέωση να δίνει ετησίως 40 ακτσέ στο αυτοκρατορικό βακούφι ως τέλος για τη βακουφική γη στην οποία βρίσκεται το ακίνητο (Oğuz 2002, σ. 226-227, αρ. 191· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση του δεκαημέρου 18-27 Απριλίου 1655 (11-20 Τζεμαζιγελαχίρ 1065) αναφέρεται  σπίτι στη συνοικία Μακρυστενό, το οποίο συνορεύει από τις δύο πλευρές με δημόσιο δρόμο. Το σπίτι διαθέτει πηγάδι. Ανήκει στον  μουεζίνη Mehmed Beşe, ο οποίος το πούλησε στον  Osman Bey για 25 ριάλια γρόσια (Oğuz 2002, σ. 228, αρ. 196· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 28 Απριλίου-6 Μαΐου 1655 (21-29 Τζεμαζιγελαχίρ 1065) αναφέρεται σπίτι με πηγάδι στη συνοικία Veli Ağa το οποίο συνορεύει από δύο πλευρές με δημόσιο δρόμο. Ανήκει στον Muslışah Ağa ο οποίος το πουλά στον Άπρο για 27 ριάλια γρόσια (Oğuz 2002, σ. 229, αρ. 199· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 28 Απριλίου-6 Μαΐου 1655 (21-29 Τζεμαζιγελαχίρ 1065) αναφέρεται μποστάνι με τέσσερις δεξαμενές και τέσσερα πηγάδια. Το μποστάνι συνορεύει από δύο πλευρές με δημόσιο δρόμο. Πωλείται από τον Hüseyin Ağa στον Yusuf Beşe για 10 ριάλια γρόσια (Oğuz 2002, σ. 230, αρ. 202· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 17-26 Μαΐου 1655 (11-20 Ρετζέπ 1065) αναφέρεται σπίτι στη  συνοικία Αγίου Ελευθερίου, το το οποίο συνορεύει από δύο πλευρές με δημόσιο δρόμο και περιέχει πηγάδι. Το ακίνητο ανήκει στον Αντωνάκη Πατελάρο. (Oğuz 2002, σ. 234-235, αρ. 222· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 17-26 Μαΐου 1655 (11-20 Ρετζέπ 1065) αναφέρεται σπίτι στη συνοικία Αγιά Σοφιά. Το σπίτι ανήκει στον Τζανή, συνορεύει από τη μία πλευρά με δημόσιο δρόμο και περιέχει πηγάδι (Oğuz 2002, σ. 235, αρ. 223· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 22 Σεπτεμβρίου-1 Οκτωβρίου 1655 (21-30 Ζιλκαντέ 1065) αναφέρονται τρία μποστάνια κάτω από τον Δρόμο του Στρατεύματος τα οποία πωλούνται από τον Mehmed Ağa στον Şaban Ağa για 31 ριάλια γρόσια· ο αγοραστής οφείλει να καταβάλλει ετήσιο τέλος στο σουλτανικό βακούφι. Το πρώτο μποστάνι διαθέτει δύο πηγάδια, το δεύτερο τρία πηγάδια και το τρίτο ένα πηγάδι (Oğuz 2002, σ. 311· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 2-11 Οκτωβρίου 1655 (1-10 Ζιλχιτζέ 1065) σημειώνονται δύο πηγάδια σε οικήματα που συνορεύουν με δημόσιο δρόμο στη  συνοικία Αγίου Ελευθερίου. Τα οικήματα πωλούνται στον Abdurrahman για 110 ριάλια γρόσια· ο αγοραστής οφείλει να καταβάλλει ετήσιο τέλος στο σουλτανικό βακούφι (Oğuz 2002, σ. 312, αρ. 472·  Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία τέλους Ιουλίου ή Αυγούστου 1656 (Σεβάλ 1066) καταγράφεται η πώληση σπιτιού με πηγάδι στη συνοικία  Αγίου Νικόλα. Ο Nalband Veli Bey πουλά στον γενίτσαρο Ali Beşe, μεταξύ άλλων, σπίτι με πηγάδι που ανήκε στην περιουσία του Γιωργίλα Δοξερό και συνορεύει με δημόσιο δρόμο. Το ποσό της πώλησης ανέρχεται στα 2.000 ακτσέ (Oğuz 2002, σ. 321, αρ. 498·  Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 19-27 Δεκεμβρίου 1656 (1-10 Ρεμπιγιουλεβέλ 1067) καταγράφεται η πώληση σπιτιών με τρία πηγάδια στη συνοικία Γιαλί. Τα σπίτια έχουν τρία πηγάδια, ανήκουν στον Πέρο Σαβανατζή και στον Γιακουμή Σαβανατζή και συνορεύουν από δύο πλευρές με δημόσιο δρόμο. Πουλήθηκαν στον Tahmuras Hanzade Mehmed για 700 ριάλια γρόσια (Oğuz 2002, σ. 349, αρ. 589· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 7-16 Ιανουαρίου 1657 (21-30 Ρεμπιγιουλεβέλ 1067) καταγράφεται ανταλλαγή περιουσίας. Συγκεκριμένα, η Εργίνα ανταλλάσσει, μεταξύ άλλων, σπίτι με πηγάδι αξίας 5 [ριαλιών] γροσιών στη συνοικία Μακρύ Στενό με περιουσία στο χωριό Αγιά Μαρίνα (Oğuz 2002, σ. 357, αρ. 613· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 6-14 Φεβρουαρίου 1657 (21-29 Ρεμπιουλαχίρ 1067) καταγράφεται η πώληση σπιτιού με πηγάδι. Ο Hasan Bey, γιος Abdullah, πουλά στον Στάθη, γιο του Δημήτρη, σπίτι με πηγάδι στη συνοικία Πασά, το οποίο συνορεύει από τη μια πλευρά με το χαμάμ του Πασά και από τις τρεις άλλες πλευρές με δημόσιο δρόμο, για 34 ριάλια γρόσια (Oğuz 2002, σ. 368, αρ. 654· Water in Crete).

Σε ιεροδικαστική καταχώριση με ημερομηνία 26 Απριλίου-4 Μαΐου 1657 (11-20 Ρετζέπ 1067) καταγράφεται η πώληση ακινήτου που περιέχει, μεταξύ άλλων, τρία πηγάδια και βρίσκεται στη  συνοικία Γιαλί. Το ακίνητο πωλείται στον Mustafa Beşe για 350 ριάλια γρόσια. Επιπλέον, ο αγοραστής όφειλε να καταβάλλει ετήσιο τέλος για τη βακουφική γη (Oğuz 2002, σ. 385, αρ. 725· Water in Crete).